کالبدشکافی اتهامات پس از مرگ

حتی پژوهشی قابل اعتنا و مصاحبه‌هایی غالبا بدون ممیزی با اطرافیانِ «علی صفایی حائری» در مستند «برای پس از مرگم» نیز، نتوانست مرز بین علاقه و تنفر و دلایل پس زدن یک روشنفکر دینی توسط عده ای را مشخص کند. اتهاماتی عقیدتی، اخلاقی، سیاسی، فرهنگی که بر سوژه‌ی مستند در روزگار حیاتش وارد می شد و همچنان نیز حساسیت‌هایی را در برخی محافل بر می انگیزد، اغلب قطعیتی در خود ندارد و نه تنها در این مستند بلکه در هیچ مرجع دیگری نمی توان به روشنی دریافت که چرا یک روحانی که فقط زاویه ای متفاوت در بیان عقاید و تفسیرهایش داشت، تا حد حذف و به حاشیه رانده شدن و اتهاماتی شدید قرار گرفت؟ بنابراین موضوع اصلی مستند، واکاوی اتهاماتی است که بر یک روحانی با عقایدی متفاوت در دهه شصت وارد شد و بدون اثبات یا بررسی در مرجعی حقوقی و رسمی، او را در خفا به عزلت یا حاشیه راند.

 مستند «برای پس از مرگم» نیز همچون خود واقعیت، چنین رویه ای در بیان دلایل دارد. مستندساز با وجود دسترسی به برخی منابع و گفتگو با تعداد زیادی از آشنایان سوژه، همچنان در پی پاسخ هایی روشن برای دلایل این اتهامات و طردشدگی است. جذابیت مستند نیز در این مساله نهفته است که تا پایان، پاسخی قطعی بر سوالات داده نمی شود، همانطور که خود تاریخ پاسخی روشن به وقایع پیرامون سوژه نداده است. به عبارتی برای درک دلیل تمام آن ناملایمتی ها فقط باید به خود سوژه اکتفا کرد و از درون خود سوژه جهان پیرامونش را سنجید. از این رو مستند حاوی دو نکته اساسی است. یکی مصاحبه هایی با آشنایان و مطلعین و دیگری منتخبی از سخنرانی ها و اظهارنظرهای خود سوژه در محافل مختلف. مستندساز با چینش پلانهای مرتبط با هم در مصاحبه و همچنین گفته های خود «علی صفایی حائری» تصمیم گیری برای قضاوت را به مخاطب واگذار می کند و کاستی عدم حضور اتهام زنندگان در مستند را پوشش می دهد. 

دافعه و جاذبه همزمان سوژه در زمان حیات، آنگونه دوگانگی است که در واقعیت عینی نیز چالش هایی برای شخصیت مورد بحث به وجود آورده که غیر قابل حل باقی می ماند. بدین معنی که موافقان «علی صفایی حائری»  بنا بر رویکردی «شناخت محور» می دانستند چرا باید همچنان نسبت به او علاقه‌ نشان دهند و از سوی دیگر مخالفانش نمی دانستند یا نمی خواستند آشکار کنند که چرا باید از او متنفر یا مخالفش باشند. جالب اینکه در طول مستند آنهایی که تا تاریخ ۲۲ تیر ۱۳۷۸، یعنی زمان درگذشت «علی صفایی حائری» به هر طریقی اتهاماتی بر او نسبت دادند، حاضر نشدند در این مستندِ پژوهش محور، نقشی داشته باشند و دفاعیاتشان مبنی بر بیان آن اتهامات را جلوی دوربین مستندساز شرح دهند.

اینجاست که برای قضاوت یا شناخت، می توان به کلام و کردار خود سوژه رجوع کرد. کافی است به یکی از اظهارنظرهای «علی صفایی حائری» در لحظات آغازین مستند رجوع کنیم. آنجا که گفته بود: «من از کسی تقلید نمی کنم.» یا «یوسف اگر تن به زنا می داد، متهم به زنا نمی شد.» یا « توجیه کارهای غلط، حماقت است و بازی خوردن.» یا قبل از اعزام پسرش به جنگ و البته شهادتش به او گفته بود: «قبل از رفتن به جنگ و شهید شدن، شهید شو!» اینگونه است که مستندساز با درج دقیق اظهارنظرهای سوژه در کنار مصاحبه ها، فقدان مخالفانِ وقت را جبران می کند و به خوبی مخاطب را با شخصیتی به شدت متفاوت از جریان نُرم روحانیت آشنا می سازد.

موارد اتهامی متعددی در مستند در بخش هایی مجزا بررسی می شود از جمله ارتباط با ساواک، التقاطی بودن، تفکرات حجتیه داشتن، ضدانقلاب بودن، شیفتگی خانم‌ها بر او و… که همگی با سوالاتی که از پشت دوربین از مدعوین پرسیده می شود واکاوی می شود تا بخشی از واقعیتِ پنهان آشکار گردد. حتی مستندساز استدلال یا احتمالاتی که خود داده تا به واقیعیت برسد را نیز در سوالاتش گنجانده است. به طور مثال سوالی درباره عارف بودن «علی صفایی حائری»، که همین نشان می دهد در بحث پژوهش، همچنان رازهای سوژه برای تولید کننده سر به مهر است. چرا که در معنای معمول، زاویه ای می تواند در تفکر یک عارف در برابر یک روحانی وجود داشته باشد که شاید با اتکا بر آن، چنین اتهاماتی را به سوژه منسوب نموده اند.

مستند «برای پس از مرگم» سوژه ای همچنان حساسیت زا دارد و همین می تواند ابزار ممیزی خودخواسته یا نهادهای متولی را فعال کند. با این حال شمایل اثر به گونه ای طراحی شده و منابع و ارجاعات به شکلی در مستند گنجانده شده تا مستند، زیرکانه از تیغ ممیزی بگذرد و یک روحانی که حتی انگ تفکر اسلام مارکسیستی و بینش ماتریالیستی به خود دیده بود را دوباره جلوی دید بیاورد.