عذاب تحریم‌ها در آسمان

تمام و کمال نمی‌شود به اطلاعات ارائه‌شده در چنین مستندهایی با توجه به شمایل اثر، عوامل تولید و زاویه دید تولیدکنندگانش، اعتماد کرد. بااین‌حال مستند «تحریم آسمان» آنچه را که واقعیت بیرونی است از قلم نمی‌اندازد و مجابمان می‌کند تا شفاف به موضوع بنگریم. از یک سو مستند «تحریم آسمان» می‌خواهد بگوید ایران به دلیل تحریم‌های یک‌جانبه و ضد حقوق بشری آمریکا، در صنعت پرواز دچار ضعف‌ها و کاستی‌هایی است و در جای‌جای اثر طعم تلخ این تحریم بر بدنه‌ی جامعه قابل‌لمس است و از سوی دیگر این تحریم را فرصتی برای ترقی و خودکفایی می‌داند. آنچه تردید برانگیز جلوه می‌کند مقایسه‌ی آمارها و ظاهر ماجرا، حتی بدون داده‌های رسمی آماری است. به عبارتی صنعت پرواز ایران حتی اگر هیچ استدلالی را بنای تحلیل قرار ندهیم، صنعتی روبه‌زوال است یا حداقل پس از انقلاب در حال درجا زدن است. مستند «تحریم آسمان» گرچه این زوال را به اشکال مختلف بررسی می‌کند اما همچنان جانب احتیاط را نگه می‌دارد و با روزنه‌ای از امید به ماجرایی بغرنج می‌نگرد.

کافی است بدانیم تحریم آسمان ایران سبب شده است تا ناوگان هوایی سنی 25 ساله داشته باشد و عملاً موضوع ایمنی پرواز را خدشه‌دار نماید. هر خرید هواپیمایی جدید، اگر اتفاق بیافتد، تنها یک یا دو سال میانگین عمر این ناوگان را کاهش می‌دهد. از سویی استرس پرواز به‌عنوان عاملی روانی حداقل در دوران چهار دهه تحریم هیچگاه تقلیل پیدا نکرده است.

مستند «تحریم آسمان» به چنین مواردی اشاره می‌کند و همین‌هاست که سبب می‌شود تا حدودی بر محتوای آن اعتماد کرد، اما سوژه‌ی اصلی، در کنار شعار «هر تحریم برابر با فرصت» رنگ می‌بازد.

اینکه آینده‌ی صنعت پرواز ایران باوجود عجیب‌ترین تحریم‌ها که گاهی سبب می‌شود برای نقصی کوچک ماه ها یک هواپیما زمین‌گیر شود، یا برای سوخت‌رسانی اغلب فرودگاه‌ها این خدمات را به پروازهای ایران نمی‌دهند، یا اینکه پروازهای بین‌المللی در حریم هوایی ایران دائماً با کارشکنی همراه است، یا به دلیل تنوع نوع هواپیماها مسئله نظم پرواز مخدوش شده است، یا به دلایلی مربوط به تحریم به‌طور کل صنعت پرواز ایران صنعتی عقب‌افتاده و زیان ده است، یا عدم اعتماد و ترس مردم از خدمات پروازی روزافزون شده که خود عاملی روانی ایجاد نموده است، کی برطرف می‌گردد، پاسخی دارد که از حوزه‌ی چنین مستندی بیرون است. یا باید تحریم‌های ظالمانه طبق نظر یک کارشناس هوایی در مستند، از سوی آمریکا برداشته شود، یا اینکه…(؟) جواب این پاسخ همان خودسانسوری است که آسیب‌هایی جدی بر چنین مستندهای تولید داخل می‌زند. ادامه این حرف ربط «یا»، احتمالاً بر روی کاغذ، و نه در مستندی که قرار است در تلویزیون پخش شود این است که ایران تمهیداتی برای برداشتن تحریم‌هایی بردارد که به گفته خود همین مستند «تحریم آسمان»، قبل از انقلاب یکی از صنایع بسیار رو به رشد ایران بود و حالا در حال درجا زدن است. مستند به موارد متعددی از نتایج تحریم اشاره می‌کند؛ اما راهکاری برای برون‌رفت از این بحران ارائه نمی‌دهد. وقتی محتوای «آمریکا تحریم‌ها را بردارد!» در اثر درج می‌شود، جای خالی «ایران چه کند تا تحریم‌ها برداشته شود؟» بیشتر به چشم می‌آید.

مستند «تحریم آسمان» تلخ است. سازوکار مستندساز برای بیان زیرکانه موضوع تا جایی قابل‌توجه است. چراکه اغلب صحنه‌های مستند درباره تلخی و عذاب این تحریم‌های هوایی است، اما پرداختن بر عزت‌نفسی که قرار است با دور زدن تحریم‌ها حاصل شود، در راستای سیاست‌های کلی بین‌المللی سیاسی‌هاست و نه استقلال مستندساز. یکی از مصاحبه‌شونده‌ها با چهره‌ای پنهان‌شده، در پانوشت، فعال صنعت پرواز معرفی می‌شود، درحالی‌که زیاده‌گویی نیست که این عزیز به‌ظاهر مهربان را دلال و دور زننده‌ی تحریم‌ها بدانیم. کاری که این شخص با چهره‌ای پنهان انجام می‌دهد، معامله برای تأمین قطعات فرسوده و خراب هواپیماهای زمین‌گیر شده از شرکت‌های دست چندمی است که از ترس آمریکا یارای معامله مستقیم با ما را ندارند. عمل چنین هندلینگ هایی در سطح بین‌المللی، زیرآبی رفتن معنا می‌یابد اما در چنین مستندهایی، نیروی فعال در صنعت پرواز! استعاره‌ی زیبایی است که چهره‌ی پنهان‌شده‌ی این فرد، کاملاً با رویه‌اش تناسب دارد. چهره‌ای پنهان که نه یارای دیده‌شده جلوی دوربین را دارد و نه یارای دیده شدن در حین معامله در سطح بین‌المللی! تلخی مستند که بدان اشاره شد، همین‌جاست.