مرور مختصر تاریخ

مستندی که فاقد هیچگونه تصویربرداری است و شالکله اش از آرشیو و گفتارمتنی که حاصل پژوهشی تاریخی است، بسط یافته باشد، برای ایجاد کششف نیازمند طرحی در تدوین و شکل روایت خواهد بود. زمان کوتاه 24 دقیقه ای مستند و موضوع مفصلی همچون محاصره «کوت العماره» در سال 1916 میلادی در کوران جنگ اول جهانی، ریتم مستند را تند و همین عامل سبب شده است تا کششی که از آن یاد شد، حس شود، اما همه ی آنچه باید به عنوان فاکتورهایی برای ارزشگذاری در کالبد یک مستند بیابیم در مستند «محاصره کوت» دیده نمی شود. دلیل این کمبود را می توان در همان قفل شدن مستندساز بر یک حالت یعنی آرشیو و پژوهشی معمولی دانست.

از یک سو تمرکز مستندسازان بر یک شیوه و ارائه ی اثری که یگانه روشی را برای تولید بر میگزیند، می توان نکته ای مثبت در جهت فرم تلقی نمود؛ اما این در صورتی است که آن فرم یا آن روش در خود ابزارهایی نوین برای انتقال داشته باشد.

مستند «محاصره کوت» از آنجایی که دارای دو بخشِ پژوهش و تولید است و فاقد تصویربرداری است و به عبارتی به جز در بخش پژوهش که می تواند کتابخانه ای باشد، کاملاً در نرم افزار تدوین تولید شده است، به شدت متکی بر آرشیو و تصاویری مربوط به وقایع جنگ اول جهانی و سرزمین های تحت فرمانروایی امپراتوری عثمانی است.

حال می بینیم که حتی در عنوان بندی و تیتراژ پایانی این مستند یا در طول مستند به صورت پانوشت، هیچ اشاره ای بر منابع یا اصالت آرشیو نشده است. این بدان معناست که تولید مستند «محاصره کوت» بیش از آن که بر یافته هایی تازه در آرشیو متکی باشد، بر بیان تاریخی است که پیش تر در پژوهش هایی مفصل آمده است و اینجا فقط بحث روایتی تصویری و انتخاب تصاویری اهمیت دارد که با مفاد پژوهش مستندساز سازگار باشد.

چنین شکلی از مستندسازی را در نمونه های بی بدیلش در تاریخ سینما بارها دیده ایم و شاید این ادعا مطرح شود که بسیارند مستندهایی که تنها با اتکا بر آرشیوی حتی دم دستی یا تکراری دست به تولید آثاری تازه زده اند. بله، بسیارند چنین مستندهایی؛ اما یقیناً تفاوتی هست که احتمالاً از نظر پنهان مانده است. تفاوت اینجاست حتی اگر آرشیو به شدت تکراری باشد، مستندساز حداقل در پژوهش در لوای گفتار متن، دست به نوآوری می زند، یا با شکستن کلیشه های رایج اقدام به تولید اثری می کند که برآیندهای پیشین را در هم می شکند. به طور مثال در خلال استفاده از آرشیو، آینده نیز بررسی شود. همچون «شب و مه» اثر آلن رنه که آنجا آرشیوهای جنگ دوم جهانی به شکلی بدیع با تصاویری غیر آرشیوی می آمیزد و آرشیو حکم یادآوری گذشته ای غیر قابل باور دارد. یا اینکه استفاده از آرشیو تنها ابزاری برای بسط یک روایت تاریخی نباشد و انگیزه ای نو در بیان شکل گیرد… اما در مستند «محاصره کوت» با وجود استفاده از آرشیوهای خارجی متعلق به جنگ دوم جهانی که چنگی به دل نمی زند، پژوهش نیز همچنان گلچینی از وقایعی است که یقیناً علاقه مندان به تاریخ قرن بیستم و تاریخ جهان اسلام و همچنین دنبال کنندگان تاریخ استعمار خوب بدان واقفند. در این مستند هدف فقط یک مستند آموزشی است تا بخشی از تاریخ مجدداً مرور شود و در این میان مواردی که شاید زاویه ی دید مستندساز را عیان می کند، تأثیر علمای شیعه در پیروزی قوای اسلام بر بریتانیا است.

مستند به دلیل استفاده از تصاویر سیاه و سفید آرشیوی، در ظاهر خود نیز دخل و تصرف می کند و در طول مستند جز یک مرود کوتاه، حتی پلان های گرافیکی نیز سیاه و سفیدند. این حالت زمانی به تصویری رنگی تغییر می کند که ما شاهد تصاویری متعلق به اکنون یا دورانی پس از جنگ جهانی اول و ماجرای محاصره کوت هستیم. در پایان مستند، منطقه ی کوت با تصاویری رنگی، سرسبز، بکر و سرشار از آرامش نمایش داده می شود و گاهی نیز این آرامش با برش هایی از تصاویر متعلق به جنگ می آمیزد تا سکون و آرامش کنونی با حالت رنگی تأثیر دوچندان داشته باشد. با این حال حتی این تصاویر کنونی نیز آرشیوی است.