هفتمین جشنواره تلویزیونی مستند

جشنواره مستند، جشنواره تلویزیونی مستند، جشنواره فیلم، جشنواره عکس و جشنواره مستند نگاری

نقد مستند «پدر طالقانی»

نقد مستند «پدر طالقانی»

رحیم ناظریان

اثری درخشان، اثری محافظه کار

بی شک تولید مستندی چهره نگار از چهره ای سیاسی مذهبی که پس از درگذشتش هم بنیانگذار جمهوری اسلامی پیام تسلیت می دهد و هم سازمان مجاهدین خلق ایران، در فضای کنونی ایران سخت به نظر می رشد. مستند «پدرطالقانی» را اگر با شرایط حاکم بر تولیدات هنری یا رسانه ای و اختصاصا تصویری و مستند در ایران بسنجیم، می توانیم ارزشهایی محتوایی در قبال سوژه و جسارت بیانی در آن بیابیم و اگر شرایطی که مشقات تولید چنین آثاری در ایران را دوچندان می کند از نظر دور نگاه داریم و اثر را در ساحتی جهانشمول با معیارهایی آرمانی مد نظر قرار دهیم، با وجود شناخت از شخصیت حساس مستند، اهمال در بیان تمام زوایا و پیچیدگی های این شخصیت را در کلیت مستند خواهیم دید. مستند «پدرطالقانی» را می توان اثری درخشان در قالب مقتضیات محیطی و بومی و اثری محافظه کار در ساحتی فراگیر قلمداد کرد.

کنکاش در زندگی آیت الله سید محمود علایی طالقانی، در مستندی که گستره ی پژوهشی اش به شدت قابل توجه و میزان منابع و ارجاع به واسطه ی مصاحبه با نزدیکان و وابستگان سوژه، بسیار بالاست، به دلیل مهر و موم بودن اسرار و حواشی پیرامونی این شخصیت، همچنان قابل توجه است. از یک سو خطوط قرمزی که سالها منتظریم از مجرای رسانه های تصویری در قبال شخصیت های تأثیرگذار انقلاب شکسته شود، در مستند «پدرطالقانی» دیده می شود و از سوی دیگر برخی از حقایق یا ناگفته ها و اسرار زیستی اش اصلاً و ابداً در این اثر جای اشاره نیز ندارد.

ایده ای که سوژه را به جریان می اندازد، روایتی زندگینامه ای از زاویه ی مخالف آن است. اسناد یافته شده درباره طالقانی از ساواک به همراه گفتارمتنی که متعلق به عوامل تولید است، روایت را می سازد.

اینکه از منظر یک مأمور ساواک با شیوه ی بازسازی و اطلاعاتی که او ارائه می کند به یکی از روحانیون تأثیرگذار انقلاب ایران بپردازیم، به نظر ایده ای جذاب می آید. نقطه ی اتکای مستند نیز همین زاویه دید نامتعارف است تا از قِبل آن بتواند تا حدودی ممیزی را دور بزند. یقیناً آن چیزی که در ظاهر یک مستند به چشم نمی آید و با نگاه تحلیلی می توان بدان رسید، ارزشی غیر قابل انکار در پروسه ی ساخت و تولید است. مستند «پدرطالقانی» از آنجا که حساسیت هایی برای انتقال تمام اطلاعات پیرامونی سوژه دارد، با انتخاب زاویه ی دید یک مأمور ساواک، بخشی از هراس ممیزی را از مستند دور کرده است، چرا که این فرم روایت، چشمهای مخالف شفاف سازی یا دستهای مسئول دکمه حذف پلانها و ممیزی را به خوبی منحرف می کند. در این حالت، بی هنرانی که در راستای پنهان ماندن یا پنهان نگاه داشتن حقایقی تاریخی تلاش دارند، به شکلی غیر ارادی مفاد مستند را نه در اراده ی تولید کننده، بلکه جزئی از اعتقادات مأمور ساواک می پندارند. چنین رویه ای یکی از راه های دور زدن برخی سخت گیری ها در راستای تولیداتی حساسیت برانگیز است که البته بی دلیل حساس شده اند.

در حافظه ی عموم، آنچه طالقانی را متمایز از هم رده هایش قرار می دهد، یکی عکس‌هایی است که او را سیگار در دست نشان می دهد یا تصاویری از او که در صحن علنی مجلس روی زمین نشسته است. گرچه حتی پیشتر، شاهد این بودیم که روزنامه ای جرئت چاپ همین عکس سیگار در دست را نیز نداشت و با حذفی ناشیانه موجب ایجاد اعتراضاتی از سوی خویشان طالقانی شد، اما پیچیدگی چنین شخصیتی یقیناً با چنین مواردی قابل کشف نیست. بی شک تفکراتی متفاوت و ابراز عقایدی که حتی امروزه نیز مجال بیان ندارد، شخصیت طالقانی را شکل می دهد. مواردی که در مستند «پدرطالقانی» مستندساز یا بدان اشاره ای نمی کند و یا به سادگی از آن می گذرد. شاید ناخوشایند باشد آنچه را که نیست یا آنچه را که تولید کننده اثری در تولیدش لحاظ نکرده، مبنایی بر تحلیل قرار داده شود؛ اما اینجا در مستندی چهره نگار و سیاسی، حتی پنهان ساختن یا از خاطر بردن کلیدی ترین مسائل، منجر به ضعف هایی اساسی می شود.

مستند، جسارت قابل توجهی در بیان تابوهای شناخته شده ای دارد که در آثاری اینچنینی در گذشته جای تأمل نداشت. به طور مثال ماجراهای پیرامونی مجاهدین و مراودات طالقانی با آنها و یا موضوع بازداشت یکی از فرزندان او که تفکراتی مارکسیستی داشت. با این حال در ورای مستندی بلند همچون «پدرطالقانی» که در طول روایتش شاهد برخی از این اشارات ریز و درشت هستیم، به نظر پایان بندی اش برای خیل کسانی که خواهان شفافیتی بیشتر در چند و چون مرگ او هستند، بی اندازه ناقص است. اگر مستند از آغاز چنین تند و به ظاهر پرده در به روایتی خاص از طالقانی ورود نمی کرد، سطح انتظار ما از پایان بندی نیز پایین می آمد؛ اما وقتی خیلی ساده و بدون هیچ سؤالی این مرگ همچون خود تاریخ در هاله ای از ابهام می ماند، دیگر جایی برای دفاع نیز وجود نخواهد داشت. با تورق سطحی تاریخ نیز خواهیم دانست مرگ طالقانی یکی از جامانده های تحقیق و تفحص است. وقتی پس از ملاقات با سفیر شوروی در فقدان نگهبانان شخصی اش، ناگهان دچار دست و پنجه گرم کردن با مرگ می شود و در این لحظات حتی تلفن برای امداد قطع است و آب برای احیای او، بی شک در این مستند با چنین زمینه ای در معرفی، چنین مرگی می تواند بیشتر بررسی شود. از دیگر موارد جا مانده در مستند عقاید طالقانی در رابطه با نظام شورایی است و خوب میدانیم که استقرار این شکل از مدیریت کشور، آن چیزی نیست که محمد خاتمی در دوران ریاست جمهوری اش محقق کرد.

به نقد این مستند چه امتیازی می دهید؟
3.3/5 - (3 امتیاز)


راهنمای امتیازدهی

نقد و نظر خود را برای ما ارسال کنید

بدون دیدگاه