گیاهی سرسبز در شوره زار

قراردادی در ابتدای مستند بین شخصیت محوری و مستندساز گذاشته می شود که اثر این قرارداد را تا پایان مستند حس می کنیم. اینکه بنا بر پیش فرض هایی که موضوع مقابلمان قرار می دهد به سیاه نمایی نپردازیم. موضوع درباره کودکان افغان در ایران و مشکلات تحصیلی شان است و به دلیل همین قرارداد اولیه، در طول اثر رنگ ها و شادی ها و تفریح و بازی های کودکان افغان بر مواردی همچون کار در کوره پزی، کچ پزی و جمع کردن پلاستیک در زباله ها ارجحیت دارد. گرچه محال است شاهد مستنندی باشیم که موضوعش حول محور مردمان افغان از نوع مهاجرش باشد و سیاهی رنگی ارجح نباشد.

هر چه هست وزنه ی رشد و اعتلا در اتمسفر مستند «یک کاج، صد گنجشک» در کنار افسوس ها و رنج ها بیش است؛ گرچه این بالندگی را می توان به رشد گیاهی سرسبز در شوره زار تشبیه کرد، چرا که اگر یاری سردفتری میانسال به نام امیر شاهد نباشد، به یقین در جغرافیایی که موضوع مستند در آن اتفاق می افتد، با وجود ممنوعیت های قانونی، نه از تحصیل خبری خواهد بود و نه از بالندگی این کودکان افغان.

مستند «یک کاج، صد گنجشک» وضعیتی پارادوکس می سازد. امری که اصالتی قانونی دارد غیرقانونی به نظر می رسد و در  در مواجهه با تفکری انسانی مجددا قانونی جلوه می کند. به اندازه پیچیدگی جمله ی قبل، مساله ی مستند نیز پیچیده است. اینکه بنا بر نظر لیدر مستند، در قانون ایران، تحصیل برای کودکان افغان منعی ندارد و جایی در قانون نیامده است که این تحصیل دچار خدشه شود، اما بستری که باید این پدیده عملی گردد وجود ندارد. پلیس که احتمالا چند بار مدرسه ی غیر رسمی کودکان افغانی به مدیریت «امیر شاهد» را می بندد و جامعه ای که پذیرای امر نوشته یا نانوشته ی قانونی و یا حتی انسانی نیست، چالشی تمام نشدنی هستند که رویه ای متناقض را شکل می دهند. ساده تر اینکه قانونی که خود هم اکنون شاهد تماشای فعالیت مدرسه ای زیرزمینی در قالب یک مستند از تویزیون ملی است و در جهان واقعی یکی از ارکان حذف آن قلمداد می شود، ممکن است در حین دیدن این مستند دچار ترحم شود؛ یا در مستند «یک کاج، صد گنجشک» مدرسه ای یا فعالیتی در راستای کمک به کودکان افغان توقیف می شود که قرار است مستندش در تلویزیون ملی پخش شود. بنابراین سوژه مستند از این نظر جذابیت دارد که از آغاز تا پایان این موارد متناقض را جلوی چشم ما می گذارد.

قرارداد دیگر که از سوی شخصیت محوری «امیر شاهد» نهاده می شود، حذف ملیت است. او در معرفی خود جلوی تیتر «ملیت»، جای خالی می گذارد تا برابری نژادی را ابراز کند. به زعم او ملیت و مذهب در نگاهی انسانی اهمتی ندارد و ایدئولوژی او با همین رویکرد ابتدایی در طول اثر حفظ می شود. به همین دلیل می توان مستند «یک کاج، صد گنجشک» را اثری ضد نژادپرستی نیز نامید. به نظر تعاریف نژادپرستی در گستره ای جهانی امری نسبی است. تمرکز این اصطلاح اغلب با توجه بر رنگ های نژادی همچون سیاه و سفید و زردپوست معنا می یابد، اما نگاهی دقیق تر بر تعاریف می تواند مرزهای این اصطلاح را تا درون خانه هایمان و ذهنمان گسترش دهد. هر گونه پیش‌ داوری و تبعیض، که تفاوت‌های نژادی را عامل برتری انسانی بر انسان دیگر بداند در مستند «یک کاج، صد گنجشک» توسط عامل بومی اعمال می شود. بنابراین تشخیص افغانی بودن یک فرد به واسطه ی چهره ی او و نهایتا سلب زیست مسالمت آمیز، یک نوع تلقی فراگیر از نژاد پرستی است، اما همه ی ماجرا این نیست، چرا که تبعیض نژادی، تنها عامل ایجاد مشقت افغانی بودن در ایران به حساب نمی آید. مساله را باید در فرهنگ نیز جست. در تعریف گسترده تر، تبعیض نژادی به عواملی همچون فرهنگ، تاریخ، زبان، آداب و رسوم و… نیز اشاره دارد. چیزی که اساس مستند «یک کاج، صد گنجشک» بر پایه آن است. به همین دلیل است که در پانویس ابتدایی مستند بر پیوندهای هویتی و فرهنگی مشترک و حتی جغرافیایی ایران و افغانستان از دیرباز اشاره می شود. بنابراین مستند تنها بستری برای شرح مصائب نیست، بلکه خوانشی است از نوعی تبعیض نژادی که در بستری مشترک از نظر فرهنگی رخ می دهد. گرچه مناسبات فرهنگی بین دو کشور در ظاهر تفاوت هایی با یکدیگر دارند اما اینجا بحث بر سر ریشه ها و اصول مشترک پایه ای همچون زبان و بنیادهای فرهنگی است که صد البته مشترک است. تلخی اینجاست که تبعیض نژادی نه با شکل کلاسیکش در رنگ و نژاد، بلکه به واسطه ی شباهت های فرهنگی رخ می دهد.

مستند «یک کاج، صد گنجشک» اثری است که علاوه بر نمایش رنج، راهکاری برای برون رفت از آن ترسیم می کند و در این میان تلاش دارد در غیاب رنج و تصویر رنج، آن را برجسته و آشکار نمایش دهد.