زندگی امن در کنار مین

سوژه ای درباره ی مین و منطقه ی آلوده به مین در هر حالتی و در هر گونه ای، ذاتا حاوی کنش و دلهره است. شکل و شمایل کار در منطقه ی آلوده، نوع لباس و نوع ابزار پاکسازی و علامت های متعدد هشدار خطر مرگ بر سطح زمین، خود به خود ایجاد ترس در اثر می کند. با این حال سوژه ی اصلی مستند «قاتلین دفن شده» گرچه گشت و گذاری در مناطق آلوده به مین در غرب کشور از دوران جنگ هشت ساله است، اما موضوع برجسته، جا به جایی مین ها، حتی در مناطق پاکسازی شده به دلیل فرسایش خاک است. خاک سست و رمل و همچنین باران و سیلاب حتی مناطقی که یک بار توسط مرکز مین زدایی مین روبی شده اند، هیچگاه به طور یقین لقب منطقه ی امن به خود نمی گیرند. بنابراین مستند «قاتلین دفن شده» تکرار سوژه ی مستندهای متعدد پیشین درباره مناطق آلوده به مین و مشکلات آشنای این معضل نیست، بلکه مشکلی است تازه که به نظر، مصائب سوژه را دوچندان نشان می دهد.

با وجود قابلیت سوژه در القای هراس، به دلیل وجود عوامل خطر، مستند «قاتلین دفن شده» بیش از آنکه با اتکا بر نوعی از تصویربرداری و نوعی از روایت، بر تولید این هراس جامه عمل بپوشاند، سویه ی خبری و گزارشی دارد.

در چنین مکان و فضایی که با مفهوم مرگ در ارتباط است، هر حرکت دوربین یا هر کنشی از جانب عوامل جلوی دوربین می تواند بر ایجاد این هراس دامن بزند، اما در حالت کنونی تصاویری که وقوع انفجار مین را نمایش می دهد نیز به ذات گزارشی اند. نماهایی متعدد از ماشین آلات مین روبی که در حال پاکسازی اند و گاها در زیر بیل مکانیکی شاهد انفجار مین هستیم، ترسی ایجاد نمی کند و تنها بیانگر اطلاعاتی است از شرایط منطقه، چرا که طبق روش بیانی مستند، اینجا نمایش حادثه اهمیت دارد و نه القای هراس.

حتی پانوشت ابتدایی در عنوان بندی مستند نیز تلاش عامدانه ای دارد تا با لو دادن شرایط محیطی خطرناک، هراس را با بیان صریح موضوع کمرنگ کند و قدرت بیانی تصویر را در پایین بیاورد. «در حال حاضر میزان زمین های آلوده باقی مانده کمتر از 1000 کیلومتر مربع است؛ اما پاکسازی این مساحت سخت تر از کل وسعتی است که تاکنون رفع آلودگی شده است. تنها 500 کیلومتر مربع از این مناطق زمین های آب گرفته هستتند و مشکل اصلی جابجایی مین ها است.» با این توضیح ابتدایی، حتی قبل از اولین پلان مستند، ما خواهیم دانست در چه محیطی سیر می کنیم و به دلیل آشنایی مان با خطر مین می توانیم حدس بزنیم که در ادامه ی مستند خطراتی را شاهد خواهیم بود. مستند حاوی پلانهایی متعدد از جغرافیایی آرام و به ظاهر بکر است. کافی است با جا به جایی بسیار ناچیزی در این همین پلان ها به اهمیت و قدرت تصویر با توجه بر روایت پی ببریم. تصور کنیم شروع مستند حاوی اطلاعاتی درباره ی منطقه ی آلوده به مین نیست و تنها همان پلانهای جغرافیای آرام و دلپذیر را شاهدیم و این آرامش با مهمان هایی ناخوانده از انواع مین مخدوش شود. شوک حاصل از برهم خوردن پیش فرض های ما، یقینا بیش از مستندی که قبل از شروع، اقدام به لو دادن ماهیت خود می کند، تاثیرگذار است. یا تصور حرکت آرام یا ترس آور دوربین با فرمی مطابق با محتوای مستند  در منطقه ای پر از مین، به طبع بیش از نماهای خبری از انفجار مین تاثیرگذار خواهد بود. حتی مستندساز مجالی نمی دهد تا عنوان «قاتلین دفن شده» برای لحظاتی سوال برانگیز باقی بماند. این عنوان اشاره ای کنایه آمیز بر مین دارد و به هیچ عنوان آشکار کننده ی موضوع اثر نیست. عنوانی به شدت جذاب که می توانست در کنار شکل روایت و زاویه دید مستندساز به شدت قابل توجه باشد. چنین عنوان سوال برانگیزی در حالی بر تارک این مستند نشسته است که در همان یک دقیقه ی ابتدایی مستند لو می رود. به همین دلیل از جذابیت کاوش و تحلیل از سوی مخاطب کاسته می شود؛ چرا که به زودی زود سوالات، نه توسط بیننده بلکه توسط عوامل تولید مستند به پاسخ می رسد.

مستند «قاتلین دفن شده» بر یک منطقه ی اختصاصی تمرکز نمی کند. جغرافیای تحت پوشش مناطق آلوده، گستره ای در حدود همه ی استان های غربی کشور است. این در حالی است که موضوع، همچنان مصائبی است که هر آن رنگی تازه به خود میگیرد. علاوه بر فرسایش خاک که مناطق پاک سازی شده را مجدد به دلیل سر برآوردن مین ها از خاک، به منطقه ی خطر مبدل میکند، آلودگی های زیست محیطی مواد تشکیل دهنده ی مین ها نیز تا حدودی در مستند بررسی می شود. در این میان گفتگو با کارشناسانی که در پاکسازی فعالند و همچنین مردمی که آسیبهای جسمی و روحی از این معضل دیده اند، روایت را تکمیل می کند و موضوع را جذاب تر نشان می دهد.

مستند «قاتلین دفن شده» به دلیل داشتن موضوعی فراتر از مساله ی پاک سازی مین، قابل توجه است. اینکه چالش اثر تنها پاک سازی مناطق از آلودگی نیست. چرا که این پاک سازی نزدیک به 30 سال است که صورت می گیرد و خود سوژه ی مستندهای بسیاری شده است. همانطور که گفته شد، موضوع تازه، تجدید خطر در منطقه است. به همین دلیل مستندساز با آگاهی از ماهیت سوژه، اقدام به پرداخت جوانب آن نموده است. وقتی منطقه ای با چند بار پاکسازی همچنان مستعد خطر است، بحث آموزش و نحوه ی کنار آمدن با معضل جدی تر از پیش به چشم می آید. «زندگی امن در کنار مین» عنوان کتابچه های آموزشی است که کودکان منطقه برای دوری از خطر مطالعه می کنند و در راستای آن آموزش می بینند. این جزئی نگری که در نسخه نهایی مستند از قلم نیفتاده است، نیز قابل تامل است.