پیرمردها به مدرسه می روند

یک دوره ی تحصیلی سوادآموزی که مردهای کهنسال یک روستا در آن باسواد می شوند، در مستند «اول مهر» به تصویر کشیده می شود. جذابیت درس خواندن، مشق نوشتن، با کتاب زیر بقل به مدرسه رفتن، توپ بازی کردن در حیاط مدرسه، توسط پیرمردهایی سرزنده در مستند، اهرمی است تا با اتکا بر آن کل اثر صاحب جذابیت شود. با این حال سوژه ی اصلی مستند همین سوادآموزی پیرمردهاست و نه رویدادی تازه. کنشی فارغ از خود سوادآموزی پیرمردهای یک روستا و جذابیتی که این امر می تواند داشته باشد در مستند وجود ندارد. در چنین حالتی می توان ادعا کرد که مستندساز فقط بر ظاهر امر و سویه ی خبری سوژه بسنده نموده و نتوانسته از دل رویداد واقعی، چیزی فراتر و اختصاصی بیرون بیاورد. با یک مثال فرضی این مساله را روشن می کنیم. تصورکنید قرار است 100 مستندساز در مورد سوادآموزی کهنسالانی در 100 روستای مختلف ایران مستند بسازند. اگر همه ی تولید کنندگان، روایتی اینگونه داشته باشند که این پیرمردها چگونه به مدرسه می روند، در خانه چگونه درس و مشقشان را انجام می دهند، چگونه در کلاس درسشان را یاد می گیرند، آموزگارشان چگونه درس می دهد و… و اگر سوالاتی از این دست توسط همه ی این 100 مستند پاسخ داده شود، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ یقینا تمامی این مستندهای فرضی، شباهتی ساختاری و محتوایی با یکدیگر خواهند داشت. شاید تنها فرق آنها فرمی باشد که هر مستندساز بنا بر سلیقه اش بیافریند. مهم این است از دل چنین سوژه ای چه فرایند تازه و چه کنش بدیعی می توان استخراج کرد؟ یقینا تکرار پشت تکرار. به یقین تمامی این صد مستند همچون مستند «اول مهر» دارای یک ایده با اجراهایی متفاوت هستند که این چنگی به دل نمی زند. مثلا اگر مستند «اول مهر» اختصاصا بر حالات پیرمردان در کم سویی چشم و چالش پیری و سواد یا بر شور و شعفشان در خواندن چیز هایی که قبلا نمی توانستند بخوانند، یا هزاران کنش دیگر استوار بود، می شد فرقی بین این اثر و 100 مستند فرضی قائل شد.

در حالت کنونی مستند «اول مهر» فقط جذابیت های آشکار سوژه اش را به تصویر می کشد و روایتی خاص تولید نمی کند.

در مستند «اول مهر» مستندساز سعی دارد یک پروسه ی مشخص تحصیلی از آغاز تا پایان را نمایش دهد. اینگونه که عنوان «اول مهر» اشاره بر شروع دوره ی تحصیل پیرمردها دارد و پایان مستند نیز با دریافت نمره قبولی یا مردودی برخی از پیرمردها همراه است. بنابراین یک محدوده ی زمانی مشخص تحصیلی در مستند وجود دارد که البته از نظر واقع نمایی درست اجرا نمی شود. از این جهت که اگر شروع مستند را به دلیل عنوان آشکار اثر و اطلاعاتی که پلان ها در اختیار ما قرار می دهد، شروع دوره ی تحصیل قلمداد کنیم و پایان مستند را نیز با قبولی و مردودی برخی از پیرمردها، پایان دوره ی تحصیل بدانیم، در تمام طول اثر این بازه ی زمانی طویل تحصیل، به نظر در چند روز تصویر برداری شده است و نمایانگر دوره ی زمانی مدت داری نیست. حتی چهره ها و لباس ها تغییر نمی کند. حتی پیرزنی که کنار یکی از محصلین پیر (همسرش) در حال پوست کندن میوه است، پوشش و رنگ رخسارش در پلانهای آغازین و پایانی یک شکل است. این نشان می دهد که فقط در لحظات تدوین است که مبحث دوره ی تحصیلی به اثر تزریق می شود و برای باور پذیری این روایت، مستندساز در طول دوره تولید و تصویربرداری فکری برایش نکرده است.

مستند «اول مهر» موضوع دیگری جز سواد آموزی پیرمرد ها ندارد. این یعنی بی مایگی آنچه که توسط مستندساز بر سوژه ی اصلی تحمیل می شود. به عبارتی چیزی اساسا فراتر از خود سوژه ی واقعی در مستند وجود ندارد. شاید به همین دلیل است که مستندساز اثر حدودا سی دقیقه ای اش را با تکرار آموزش و رفتن و آمدن و چای خوردن و … پیرمردان پر می کند و مستند پر است از صحنه های طولانی که فقط همان حس خوب از تحصیل پر از عشق پیرمردها را نشان می دهد و رویدادی یا کنشی تازه در کار نیست. ما تا پایان مستند منتظریم و می خواهیم بدانیم چه اتفاقی فراتر از خود آموزش می افتد که البته نمی افتد. در این حالت اگر بخواهیم خلاصه ی ماجرای مستند را شرح دهیم فقط می توانیم بگوییم «پیرمردهایی که می خواهند باسواد شوند. همین.» این جمله یقینا اگر فقط همین جمله باشد نیز جذاب است و حالا که کار به تولید مستند می کشد، یقینا باید فراتر از جذابیت یک جمله عمل نمود. اینجا مستند است و  قرار نیست با دیدن آن، سوادآموزان کهنسال از پای تلویزیون، ریاضی و املا یاد بگیرند که اینگونه پلان های کلاس درس طولانی است.