غیاب عامل رنج

«چشم‌ها و دست‌ها» یک پلان بسیار مهم برای نفوذ درون ایده ی اصلی و البته هنری اش دارد و از آنجایی که تحلیل یک اثر با رمزگشایی جزئیات آن میسر است، همین یک پلانِ بسیار جزئی نیز می تواند راه ورود به اثر را هموار کند. از سویی دیگر می دانیم، خوانش ها نیز در مواجهه با مستندی که سویه ی هنری اش بر گزارشی بودن می چربد، از طرف مخاطبان یا تحلیل گران و منتقدان متفاوت است، چرا که گزارشِ صرف دادن از یک پدیده یا رویداد، کار هنرمند نیست، کار دوربین است، کار گزارش گر است و سینما گزارش صرف نیست. یا حتی ممکن است خود مولف، گاهی ناآگاهانه دست به خلقی زده باشد که در کلیت اجرا برداشت های متنوع معنایی ایجاد نماید. مهم آگاهانه یا ناآگاهانه بودن کنش های مولف در حین تولید نیست، بلکه کنشِ خود اثر در طول زمان یا در مواجهه با مخاطب، سویه های تحلیلی ایجاد می کند. اما آن پلان مهم:

زنِ بدون دست و همسر نابینایش، کنار ریل ناپیدای قطار به یک موتوری، دوشاب انگور می فروشند و آنچه در این پلان اهمیت دارد غیابِ تصویر قطار و فقط برخورداری مخاطب از صدای عبور آن است. حذف شمایل قطار و تنها حفظ صدای آن، حتی اگر توسط مولف ناآگاهانه باشد، (که بعید به نظر می رسد) به شدت تفسیر شدنی است. به نظر فیلمساز آگاهانه، بر خوفی که صدای قطار در گوش ایجاد می کند، تاکید دارد و صدا را بر به تصویر کشیدنِ عامل خشونت، یعنی قطار ارجح می داند. او می داند برای فیلمی که یکی از شخصیت هایش نابیناست، نیازی آنچنان بر نشان دادن عامل ترس نیست و البته ما نیز از همان پلان های آغازین، میدانیم که زن دو دستش را سالها قبل در زیر چرخ های همین قطار از دست داده است و مستندساز به شکلی سختگیرانه تا پایان اثرش، با وجودی که فرصت این را دارد، اقدام به نمایش حتی یک قاب کامل از قطار نمی کند.

شاید این سوژه در دست مولفی آماتور در کلیت فیلم به گونه ای دیگر به اجرا می رسید. بدینصورت که در لا به لای پلان هایی از زندگی زن بی دست و مرد نابینا، دائما قطار را در حین گذر از حوالی منطقه می دیدیم و کارگردان در حین تدوین، از همین عبور قطار به عنوان عنصری تکرار شونده و موتیف که اندوه و خشونت را ایجاد می کرد، بهره می برد. فقط به این دلیل که قطار دست های زن را از او گرفته و حالا باید به عنوان قابی تکراری مدام جلوی چشم مخاطب باشد.

«چشم‌ها و دست‌ها» اما بیش از اینکه ما را به گذشته ی تلخ ارجاع دهد، با حذف قطار انگاره ی اصلی اش را برجسته می کند. غیاب قطاری که بانی خشونت در زیست شخصیت محوری با دست هایی ناقص است، یعنی حضور و ارزش زندگی، تاکید بر اکنون و امیدواری.

بنابراین پلان مورد بحث، می تواند ارزشمندی توجه فیلمساز بر جزئیات و سویه ی هنری اثر را بیان کند. از این جهت که در این پلان همه چیز برای نمایش کامل حرکت قطار فراهم است و فیلمساز یقینا با سختگیری، اقدام به حذف آن می کند تا بر سر انگاره اش تاکید داشته باشد. به نظر آنچه قابل توجه است این است که جهان ساخته شده توسط فیلمساز صرفا جهان شخصیت ها نیست و فیلمساز صرفا یک زندگی را بدون کم و کاست به شکل گزارشی ارائه نکرده است. همین حذف قطار، دخل و تصرفی است در واقعیت، بدون اینکه این واقعیت تخریب شود.

«چشم‌ها و دست‌ها» از آن دست مستندهاست که رسالت نانوشته این مدیوم را به تمامی در خود جای داده است. ارزش زیستن، امید به زندگی، تشریح یک سبک زندگی، شرح رنج و لذتی توامان،حفظ نگاهی انسانی و مواردی از این دست که از آغاز تاریخ سینما و مستندسازی تا کنون مورد توجه بوده، در این فیلم نیز با همان سویه ی ناب ارائه می شود. نگاهی به ماندگارهای تاریخ مستندسازی در جهان نیز نشان می دهد که آثار درخشان در ادوار مختلف، چنین زاویه ای برای تولید را مد نظر داشته اند. با این وصف، می توان پذیرفت که در پلان نمونه، فقط همان شنیدن صدای قطار کافی است؛ چرا که «چشم‌ها و دست‌ها» وظیفه ای برای شرح زندگی پر از عشق یک زوج مکملِ هم را دارد و این اتمسفر مجالی برای شرح دلایل نقص عضو نیست.

مستند «چشم‌ها و دست‌ها» دارای پلانهایی درخشان است که همچنان سویه ی امیدوارانه به زندگی را پر رنگ تر جلوه می دهد. گزینش گفتگوهای خصوصی بسیار دلنشین از این زوج خاص، ذات طبیعی بودن مستندهایی از این دست را به خوبی عیان می کند.مستندساز دست روی پلانهایی با اعمالی می گذارد که در آن، نقص دست و نقص چشمِ دو شخصیت مستند کاملا با یکدیگر پوشش داده می شود تا اثر از آغاز تا پایان از محتوایی که عنوان مستند تاکید دارد دور نشود. اثری حسی و البته تاثیرگذار که جذابیت بسیار زیادی برای دنبال کردن روایت نیز دارد.