کهن الگوی «سفر قهرمان» در افغانستان

با دیدن «زندگی میان پرچم‌های جنگی» حسیکاذب و آزار دهنده شکل می‌گیرد که طالبان افغانستان یا همان امارت اسلامی افغانستان که در زمان تولید این مستند، بخشی از شمال شرقی این کشور را تحت حاکمیت خود داشت و حالا پس از دو سال از تولید این مستند، تمام افغانستان را به تصرف در آورده، چگونه تا این اندازه می‌تواند دوست داشتنی باشد؟ اینیکی از ایده‌هایی است که مستندی با سویه‌هایی متنقاض را شکل می‌دهد.

روایت نفس‌گیر و پر مخاطره و رو در رو شدن با مرگ در مستند «زندگی میان پرچم‌های جنگی»، زمانی جذابیت چندباره به اثر می‌دهد که همه اینها با بی‌خیالی جالب توجه راوی-مستندساز، ادغام شود. ایرانی جستجوگر در میان طالبان، آنچنان از مرگ در دل یکی از مخوف‌ترین مکان‌های جغرافایایی جهان حرف می‌زند که به زیباترین حالت، چهره ترسناک کشته شدن هجو می‌شود. این روش روبرو شدن با مرگ و بی‌خیالی، در راستای همان پلان‌هایی است که خود افغانی‌ها را در مواجهه با مرگ عادی نشان می‌دهد. به طور مثال چندبار در مستند، به عدم ترس افغانی‌های کشاورز و دامدار و حتی کودکان بازیگوش در میان گلوله‌باران اشاره می‌شود و یا در صحنه مرگ یک مبارز طالبانی، بی‌تفاوت و عادی بودن دیگر همرزمان در قبال مرگ او به نمایش در می‌آید. اینها در کنار بی‌خیالی عوامل تولید مستند در برابر مرگ احتمالی خودشان، هماهنگی معنایی بی‌نظیری ایجاد می‌کند.

روایت خطی مستند همان چیزی است که از مستندی کاوشکر انتظار داریم. میدانیم در این نقطه از جهان حادثه خبر نمی‌کند و عوامل فیلم نیز می‌دانند که تنها راه شکل‌گیری این روایت سفر به مرکز امارت اسلامی طالبان است. مستندساز برای بسط ماجرای هولناک، از موتیف‌هایی بهره می‌برد که روایت را از یک ماجراجویی صرف به مستندی قابل تحسین بدل می‌کند. تصور اینکه رفتن به دل طالبان می‌تواند چند گونه مرگ را رقم بزند، تنها با اشاره‌ها و تکه کلام‌های عوامل فیلم در طول روایت محقق می‌شود. مرگ توسط خود طالبان، مرگ با حادثه محیطی به دلیل جاده و مسیر صعب، مرگ توسط نیروهای دولت مرکزی افغانستان و نهایتا کشته شدن با هواپیماهای بدون سرنشین آمریکایی.

مستندساز ریتمی به شدت قابل قبول می‌آفریند که تعلیق ایجاد می‌کند. روزهای انتظار عوامل فیلم برای کسب اجازه از فرماندهان طالبان برای دیدار با داعشی‌های اسیر شده توسط طالبان، به خوبی در مستند قابل لمس است. این انتظار هم بلاتکلیفی را نمایان می‌کند و هم عنصر تعلیق را شکل می‌دهد.

عوامل مستند «زندگی میان پرچم‌های جنگی» عهدی دارند تا در دل جنگ داعشی‌های نوظهور، با طالبان در شمال شرقی افغانستان روایتی را شکل دهند. هدف دیدار با داعشی‌های دربند طالبان است اما این دیدار به دلیل امنیتی بودن موضوع از جانب رهبران امارت اسلامی با تاخیر صورت می‌گیرد. اینجاست که مستندساز، سفر مخاطره‌آمیزش را با لوندی روایت می‌کند تا در درون خشونت جنگ، روی زندگی را نیز نشانمان دهد. اما تکنیکی‌ترین بخش خلق این روایت رویه‌ای است که عوامل فیلم در قانع نشدن از خطر کردن دارند. روایت با «پله پله به عمق خطر رفتن» شکل می‌گیرد. اینگونه که در پرداخت رویداد، مستندساز سفرش را همچون سفرقهرمان در نظریه ی آرکیتایپیا سفر اساطیری پی می‌گیرد و به اندک خطر یا ماجرایی صرفا سفرنامه‌ای اکتفا نمی‌کند. قهرمان این سفر حماسی در مستند «زندگی میان پرچم‌های جنگی»، هم فیلمساز است و هم خود دوربین. می‌توان با توجه بر این الگو، روایت مستند را به بخش‌هایی به مثابه یک خوان یا سفر در کهن الگویِ سفرقهرمان تقسیم کرد. اینکه مستندساز با رفتن هیچکدام از مراحل زیر قانع نمی‌شود تا به هدف برسد. رفتن به ابتدای منطقه جنگی، مذاکره با عضو کوچک طالبان، رفتن به محل جنگ طالبان و داعش، درخواست نامه برای دیدار با اسرای داعشی، طی مسافتی ۴۸ ساعته با موتور در بیابان برای رفتن به اسارتگاه و…

در تمامی این مراحل آنچه اهمیت دارد، هدف است. جایی که داعشی‌های در بند با ملیت‌هایی متفاوت از فرانسوی و ترک تا اندونزی و ازبکستانی با عوامل مستند گفتگو می‌کنند و فرزندان آنها پشت دیوار زندان، سرگرم بازی‌اند.

لحن مستندساز در بیان ماجرا و زبان تصویری مستند نیز به شدت قابل تحسین است. آنجایی که زندگی و مرگ با یکدیگر تلاقی دارند و موتورها در میان تپه‌هایی مستعد مرگ، پیش می‌روندیک موسیقی راک افغانی آنچنان تاثیرگذار به کار می‌آید که نمونه‌اش کمتر در تولیدات داخلی رخ داده است. کافی است تصور کنیم در لحظات پرمخاطره و هیجانی به جای این موسیقی، آه و ناله‌ای ملودیک را می‌شنیدیم تا فضا به شکلی شعارزده، ترحم‌برانگیز به نظر برسد.