تبلیغ برای رفع اتهام از یک موسسه

گاهی اوقات برای نزدیک شدن به اثری مستند می توان از خود سوال پرسید، «این فیلم چرا تولید شد؟» این سوال زمانی اهمیت بیشتری می یابد که جنبه های زیباشناسانه یا سویه های فرمی در اثر مورد نظر قلیل است. به زبان دیگر اگر مستندی از نظر جذابیت فرمی یا زیباشناسیراهی برای تبادل نظر و کشف برقرار نکرد، تنها راه گفتگو با آن درک محتوای آن خواهد بود. مستند «سرپناه» نیز شبیه خیلی از مستندهای قابل پیش بینی تولید داخل است که همه ی داشته هایش متکی بر یک پیام اخلاقی یا محتوای شخصی است. بنابراین می توانیم همان سوال سخت را در قبال این مستند نیز بپرسیم: مستند «سرپناه» چرا ساخته شد؟

برای رسیدن به پاسخ این سوال می توانیم به عنوان مستند رجوع کنیم. عنوان «سرپناه» اشاره به چه چیز دارد؟ آیا منظور سرپناهی است که کودکان و نوجوانانی بی سرپرست که بنا به هر دلیلی فاقد والدینی هستند در این مکان به سرپناهی رسیدند؟ یا اینکه منظور از عنوان «سرپناه» مکانی است که عده ای آن را ایجاد نمودند تا کاری حسنه انجام داده باشند؟

حقیقت این است که مستند «سرپناه» به هیچ عنوان درباره کودکان بی سرپرست نیست. کاری تبلیغی است درباره ی متولیان یک موسسه که با وجود مشکلات و انگ ها و حتی شکایاتی اقدام به راه اندازی و ادامه ی فعالیت مکانی برای نگه داری این کودکان و نوجوانان نموده اند.

درصد بالایی از پلان ها و قاب های اثر شامل حضور خود متولیان موسسه است و نه اعضای ساکن آن. شاید این برداشت پیش بیاید که عدم نمایش چهره های کودکان و نوجوانان بی سرپرست در این مستند، جنبه ای اخلاقی در راستای عزت نفس آنان دارد و مستندساز عامدانه این چهره ها را حذف نموده و فقط در چند پلان مختصر اقدام به بازی ها و زیست آنان در محیط مسکونی موسسه نموده است.

اما مساله چیزی دیگر است. پیام مستند همچون تیزری تبلیغی در جای جای آن به چشم می خورد. از اساس می توان با قطعیت گفت این مستند نه تنها برای کودکان بی سرپرست نیست و فقط تبلیغ خود موسسه است، بلکه چرایی تولید آن را نیز می توان به موضوع انگ هایی همچون موضوع «کودکان کار» که بر مجموعه و موسسه وارد شده، مربوط دانست و این از اساس امری اخلاقی نیست بلکه یک سواستفاده از سوژه ای است که می توانست بهتر به نمایش در آید. شاید باز این ایده مطرح شود که مستند «سرپناه» می خواهد چالش هایی که خیرینی از این دست با آن مواجهند را نشان دهد. بله. از این نظر سویه ی اخلاقی کار قابل تقدیر است اما نه با این اجرا. این ایده می بایست در لایه ی زیرین کار قابل کشف باشد نه اینکه مدام در کلیت کار مخاطب با اشاره ی مستقیم به زحمات متولیان ارجاع داده شود.

بخش طولانی از مستند در آغاز، به معرفی نیروهایی اختصاص دارد که در تلاش برای رفاه موسسه و ساکنان بی سرپرست آن هستند. همچون یک زن که در حال خرید سبد غذایی روزانه و حمل آن به موسسه است. او زنی نیکوکار است که بخشی از غذای روزانه کودکان را تامین می کند. بخش طولانی دیگر به متولی اصلی مستند و اقوام و دوستان او اختصاص دارد تا همه با هم و یا بهتر است بگوییم خودشان با زبان خودشان به دفاع از خود و اقدام انسانی شان بپردازند.

موسسه برای سرپا ماندن دست به درآمد زایی زده است و کودکان نیز در این تولید نقش دارند. همین سببِ نسبت دادن اتهاماتی همچون بهره کشی از کودکان برای موسسه شده و کار به مراجع قضایی کشیده است. همین اتهام دلیل تولید این مستند است. به عبارتی می توان به یقین مستند «سرپناه» را اثری دانست که تولید شده تا از متولیان یک موسسه رفع اتهام کند. به همین دلیل اگر با دقت یا سرسری بار دیگر ناچار باشید این مستند را ببینید، می توانید حجم انبوهی از تعریف ها و تمجیدها را در لابه لای مصاحبه ها ببینید که یقینا آزار دهنده است. به هیچ عنوان این نوشته قصد قضاوت موسسه و راستی و ناراستی هدف آن را ندارد. این مورد به ارگان های قضایی مربوط است و اینجا و این نوشتار فقط بر ارزش یک اثر تاکید دارد نه حاشیه ها. به همین دلیل با توجه به شکل اجرای اثر و زاویه دید آن و همچنین تاکید مستندساز بر القای موردی اخلاقی، برخی از سکانس های مستند از واقع گرایی دور می شود. تمجید ها و تعریف ها از متولیان موسسه آنقدر در جای جای اثر زیاد است که حتی سکانس تهیه غذا نیز فرمایشی به نظر می آید. جایی که آشپزها در حال پخت ماهی هستند و می گویند کتلت هم درست کردیم تا آنها که ماهی نمی خورند، آن را میل کنند. شکل مستند و حجم گسترده ی تبلیغی آن، خود به خود نیت خیر متولی را زیر سوال می برد. مستند تبدیل به اثری یک طرفه و القا کننده شده است تا به جای نمایش واقعیت، تنها به یک فیلم برای رفع اتهام تبدیل گردد.