«فیلم شدن»، «فیلم بودن»

یک آیتم خبری-تحلیلی است که خبرنگاران صدا و سینما نمونه اش را برای رویدادهای اجتماعی و خبری زیاد ساخته اند، منتهی اینجا با مدت زمانی طولانی تر. مستند «یا ضامن آهو» بین یک گزارش اخلاقی و آیتم خبری و فیلم مستند بودن معلق است. اگر قرار باشد مرزی میان سه شکل یاد شده متصور باشیم، بی شک نیمی از مستندهای تولید داخل، استانداردهای فیلم بودن را نخواهند داشت، چرا که نگاه ساده انگارانه ای است اگر فرقی بین مستند و فیلم مستند قائل نباشیم. «مستند» می تواند به ثبت تمام رویدادهای حتی خصوصی حتی توسط یک عابر در یک خیابان نیز گفته شود، اما «فیلم مستند» و به عبارتی «فیلم شدن» یا «فیلم بودن» حاوی رعایت استانداردها یا حتی نقض عامدانه ی استانداردهایی است که می تواند از قِبلِ آن ما را به حدود یک اتفاق یا چالش یا رویدادی هنری نزدیک کند.

مستند «یا ضامن آهو» چیزی جز مصاحبه هایی معمولی از مرور رویدادی که در گذشته اتفاق افتاده نیست.

یک محیط‌بان به نام «احمدی» که توسط شکارچیان مورد هدف گلوله قرار گرفته و بینایی‌اش را از کف داده و محیطبان دیگری به نام «حنیفی» که در حین خدمت محیط بانی و در حین همین درگیری با شکارچیانکشته می شود، در این مستند سوژه ی اصلی برای تکریم این حرفه و نفی شکار و شکارگری است.

مستندساز برای اجرای برخی ازصحنه ها به بازسازی رویداد رجوع می کند و برخی را نیز به روش بدیهه سازی نمایش می دهد و بخش زیادی از اثر را نیز با مصاحبه هایی احساسی ارائه می دهد. بدیهه سازی در همین حد که دوربین با برخی ازشاهدانِ رویدادی که در گذشته اتفاق افتاده است، به مکان وقوع جنایت می رود تا آنها در آن مکان، مجددا به توضیح خاطره وار اتفاقی نمایشی بپردازند. روشی که غالبا مستندسازان برای جذابیت اثر بدان اتکا می کنند و دست در دست شاهدان، برای دیدن یک مکان، راهیِ آنجا می شوند.

اطلاعاتی که مستندساز در مصاحبه های رودررو یا بدیهه سازی به مخاطب ارائه می دهد، دائما در هر چند دقیقه از زمان مستند تکرار می شود. مادر و پدری داغ دیده، همان چیزی را تعریف می کنند که شخصیت نابینا روایت می کند و همه ی اینها یک بار هم توسط یک شاهد در قالب یک سرمحیطبان در مکان وقوع جرم تکرار می شود.

در این میان حتی مستندساز این خلاقیت را هم ندارد تا جدای خودِ روایت که مفادش بارها در مستند به طرق مختلف بیان و تکرار می گردد، از تکرار دیالوگ های احساسی شخصیت هایش دوری کند. به طور مثال ضارب یا مجرم یا شکارچی، در حالی که پشت به دوربین نشسته و بابت همین جرمش، پانزده سال است که در زندان به سر می برد، در چند بخش از مستند، حرفهایی تکراری از پشیمانی و «غلط کردم… غلط کردم» بیان می دارد که جز بارِ خبری و احساسی هیچ کارکرد دیگری ندارد. به عبارتی در همین زاویه دید مستندساز است که می توان ایراد خبری بودن صرف، یا یک آیتم خبری بودن را بر مستند چسباند. چرا که مستندساز حتی در تدوین نیز نگاهی خلاقانه برای حذف یا تکرارهایش قائل نیست و صرفا بر نمایش باری احساسی از تادیب و پشیمانی اکفا می کند. در همین راستا، مادر و پدر داغدیده هم دیالوگ هایی تکراری دارند. به طور مثال، مادر در حین گریه هایی دلخراش چند بار در چند جای مستند می گوید «ای کاش من نابینا می شدم و فرزندم بینا بود.»یا خود شخصیت محیطبان نابینا نیز در حالتی صرفا احساسی در دو زمان مختلف از مستند می گوید: «ای کاش می توانستم فرزندهایم را ببینم.» به نظر جز اینکه خط اصلی رویداد تاریخی چند بار بدون هیچ خلاقیتی روایی در مستند تکرار می شود، حتی جزئیات نیز از این تکرار بیهوده فارغ نیستند.

این تکرار چند باره ی اطاعات، یک معنی بیشتر ندارد. اینکه شما مخاطبتان را بسیار ناآگاه و حتی کم هوش در نظر گرفته اید که تلاش دارید، یک نکته ی ساده را چند بار به عرض او برسانید تا بلکه از ایده و پیام اثرتان غافل نماند!

نکاتی در سوژه ی مستند پنهان است که مستندساز در حد ثانیه هایی بدان پرداخته و این در حالی است که خلاقیت حکم می کند، همین نکات و پرداختن بر همین موارد است که می تواند اثری را دارای ویژگی های بارز فیلمیک نماید. به طور مثال شکارچی زندانی، بعد پانزده سال دچار یک چالش است. او یک محیطبان را کشته و سبب نابینایی یکی دیگر شده است. جالب اینکه او و وکلایش توانسته اند حکم قصاص قتل را با رضایت از ولی دم بشکنند؛ اما به دلیل عدم رضایت فرد نابینا، او نمی تواند آزاد شود. به طور مثال این خود یک پتانسیل نهفته در سوژه است که هیچگاه به ذهن مستندساز برای روایتی تازه از سوژه ای مرده نمی رسد. مستندساز به نقل رویداد اکتفا می کند و فقط بر همان بار احساسی می پردازد تا اینکه چالشی تازه و شاید حتی دردسرساز را پیگیری کند.