زنی رنجور در قالب کاراکتری اسطوره ای

با وجودی که به شکل کاملا واضح می توان لمس نمود برخی از گفته ها و صحنه ها در مستندی با سوژه ای خاص و زاویه دیدی متفاوت، حذف شده و یا حتی ممکن است اثر دچار خودسانسوری تولید کننده شده باشد، می توان با همین باقی مانده ی راش ها در قالب یک سوگنامه ی به شدت تلخ کنار آمد. مستند «چلچلای سفری» از آن دست آثار با زاویه دیدی متفاوت (به نسبت آثاری با این موضوع) است که قابلیت فراوانی برای تعدیل و حذف، به خاطر همین نوع نگاه و زاویه دید مستندساز دارد. احتمالا که نه، حتما، مادرانی که پس از چند دهه مجاب به نشستن روبروی دوربینی که بی چشمداشت به حرف هایشان گوش می سپارد می شوند، گفته هایی دارند که مخاطبان نهایی این دوربین نباید آن را بشنوند. اگرچه ما به عنوان مخاطب با آنچه از همین گفته ها و تصویرهای باقی مانده سر و کار داریم و اثر در چهارچوب آنچه ارائه داده است ارزیابی می شود، اما گاهی رنج سوژه آنچنان مخاطب را فرا می گیرد که او مجبور به فکر کردن به آن بخش از اطلاعاتی است که بنا به دلایلی امکان نمایش نیافته اند.

در مستند «چلچلای سفری» نیز آغاز و پایان مشخص است. هدفی هست برای تحقق شفاعت از اهالی، اما میانه ی کار نیز دقیقا در راستای کهن الگو طراحی می شود.

جغرافیای مورد نظر مستند «چلچلای سفری» یکی از روستاهای شمال ایران از توابع بهشهر است. روستایی که به خاطر وجود و کشف غار هوتو دارای شهرت جهانی است و در گویش این جغرافیا، عنوان فیلم را می توان اینگونه معنی نمود: چلچله ها یا پرستوهایی که سفر می کنند یا سفر کردند؛ که این معنی یا عنوان، ارجاعی استعاری است به 52 فرزند اهالی این روستا که در جنگ هشت ساله سفر کردند و یا اشاره ای است به شخصیت یا شخصیت های محوری مستند در هیبت مادران و پدران آن 52 فرزند، که اکنون مسن شده اند و همچون عنوان مستند در تب و تاب رفتن، سفر و مرگ هستند. شخصیت محوری مستند نیز مادر یکی از این شهیدان است که در خواب به او الهام شده به زودی خواهد مرد و به همین دلیل ما به بهانه ی شفاعت گرفتن او از تعدادی از اهالی روستا، قبل از مرگ، با مادران داغدار دیگری نیز رودررو می شویم.

روایت مستند با همین حرکت شخصیت اصلی از یک خانه به خانه ی دیگر با یک کفن و امضا گرفتن از آنها، ساختاری شبیه به ساختار سفر قهرمان در ادبیات کهن می یابد. بدین صورت که در کهن الگوی سفرقهرمان، کاراکترِ اسطوره ای در آغاز سفر، هدفی دارد که در پایان سفر بدان خواهد یا نخواهد رسید و پایان سفر نیز مصادف با پایان اثر یا حماسه است. با این حال باید دانست که در میانه ی این شکل از ساختار روایی چه چیز اتفاق می افتد؟ وقتی هدفی در همان ابتدای کار مشخص می گردد و رسیدن به هدف نیز در پایان محقق می شود، بی شک میانه ی اثر تماما اختصاص دارد به چگونگی طی نمودن این سفر. در شکل کلاسیک یا کهن الگو، قهرمان در میانه ی راه، شاهد رویدادها و ماجراهایی است که او را از هدف، دور یا برای رسیدن بدان ترغیب می کند. او مرحله به مرحله در این میانه، به هدف نزدیک تر می شود و نهایتا در پایان یا به هدف می رسد و یا اینکه دچار یک دگردیسی، تحول، کشف و تحلیلی تازه از پیرامونش می گردد. به عبارتی، سفر او را می پروراند.

در مستند «چلچلای سفری» نیز آغاز و پایان مشخص است. هدفی هست برای تحقق شفاعت از اهالی، اما میانه ی کار نیز دقیقا در راستای کهن الگو طراحی می شود. پیرزن خانه به خانه رویدادها، گفته ها و شنیده ها، خاطرات و آدمهایی را می بیند و ما را نیز با ماجرای آن آدمها همراه می کند. پایان راه، تنها کشفیات او از سفر نیست که اهمیت دارد، بلکه ما با دیدن مستند «چلچلای سفری» با یک آگاهی تازه از «رنج» مواجهیم که به خاطر حذف های آشنایی که پیشتر، توسط مخالفان این آگاهی شاهدش بودیم، مجال نزدیک شدن به آن را نداشتیم. درک این نکته که مستند از زاویه دید مادری است که پس از چند دهه، تازگی فقدان فرزندش را با تمام وجود لمس می کند برای مایی که نه توان فیزیکی مادر شدن داریم و نه در شرایط بی فرزندی می توانیم قرار بگیریم، به شدت سخت می نماید. به همین دلیل مستند «چلچلای سفری» یک زاویه دید مناسب برای نزدیک شدن به سوژه ای در روستایی با 52 شهید دارد.

زاویه دید مادران داغدار با ارجاع به ساختاری کهن الگویی، تکنیک مستندساز برای اجرایی سراسر غمناک است. با همین تکنیک است که می توانیم مستند «چلچلای سفری» را در نوع خود، مستندی ارزشمند قلمداد کنیم. اثری که می توانست در چهارچوب گزارش باقی بماند یا اینکه تمام داشته هایش به جای معطوف بودن بر زاویه دید خود مادران، زاویه دید همان هایی باشد که سالهاست نمی گذارند ببینیم این مادران چه می گویند یا چه می خواهند.