هفتمین جشنواره تلویزیونی مستند

جشنواره مستند، جشنواره تلویزیونی مستند، جشنواره فیلم، جشنواره عکس و جشنواره مستند نگاری

نقد مستند «خانه ای برای تو»

نقد مستند «خانه ای برای تو»

رحیم ناظریان

«مرگ ، دیدنی نیست!

«مرگ تو را از دور می بیند، می میرد!» گزاره ای تکان دهنده از «شمس تبریزی» در مقالات شمس، در حین دیدن فیلم «خانه ای برای تو» بارها به ذهن خطور می کند. بله! «مرگ تو را از دور می بیند، می میرد.»

سینمای مستند به نظر خشونت آمیزترین گونه، در میان تمام مدیوم سینماست. جایی که چیزی هولناک به نام واقعیت زیستن را نمایش می دهد و از سویی انکار شدگی و پنهان سازی مرگ در نهاد آدمی را عریان می کند. در سینمای مستند ما آگاهی بی واسطه تری به نسبت سینمای تماما داستانی، در قبال مرگ خواهیم داشت و همین مواجهه مستقیم ما با واقعیتِ بودن یا نبودن، خوف و رنج بیشتری در قیاس با قالب های دیگر دارد.

دو حالت سکون و شتاب، در «خانه ای برای تو» از آغاز تا پایان حفظ می شود. این تناقض، در برخورد با دو رویداد است که رخ می دهد.

«خانه ای برای تو» بیش از یک ساعت دوام می آورد، بدون اینکه احساس کنیم این زمان در حال کند سپری شدن یا اتلاف وقت با حاشیه هاست. ریتم مستند بنا بر محتوایی که خود اثر ارائه می کند، می طلبد که در سکون بیشتری سیر کند. مرگ و زندگی در حال مبارزه هستند و ما تمایلی آنچنان بر پایان فیلم در محیط بیمارستان که تداعی مرگ می کند، نداریم، اما بنا به دلایلی، یک حالت دوگانه در ریتم «خانه ای برای تو» حفظ می شود که ارزش تدوین و کارگردانی را دوچندان به رخ می کشد. این حالت دوگانه در حد فاصل سکون و شتاب اتفاق می افتد. از سویی پلان هایی متعدد، «احمد» شخصیت محوری فیلم که بیماری سرطانی است و چهره اش به دلیل شیمی درمانی یا مصرف داروهای ضدسرطان قابل تشخیص است را در وضعیتی ساکن نمایش می دهد و ما بارها و بارها در خلوتِ او روبرویش نشسته ایم و شاهد تصویرسازی اندوه یا حتی خیالاتی هستیم که او در ذهن می پرورد. او در این پلان های متعدد که در جای جای فیلم منتشر شده است، صاحب سکون است و این سکون در کلیت اثر منتشر می گردد. از سویی دیگر تنها در آغاز فیلم است که دو موقعیت مکانی یعنی شمال سرسبز که زادگاه احمد است و تهران که محل درمان بیماری اوست، معرفی می شود و در طول فیلم برای چنیدن بار این دو مکان بدون هیچ مقدمه ای به یکدیگر برش می خورند. در این شکل که مکان، دستخوش بازی تدوین می شود، ریتم شتاب می گیرد و ما زمان را در پیچ و خم اندوهی که در بکگراندِ رویداد حاکم است از یاد می بریم.

دو حالت سکون و شتاب، در «خانه ای برای تو» از آغاز تا پایان حفظ می شود. این تناقض، در برخورد با دو رویداد است که رخ می دهد. یکی فردیت شخصیت اصلی و دیگری پیرامون او و خود رویداد اصلی. به عبارتی مستندساز آنجایی که سر و کار ما با رنجی فردی همچون مصائب شخصی خانه سازی، بی پولی و بیماری احمد است، ریتم را تا حد ممکن به ایستایی نزدیک می کند و آنجایی که جامعه و رویداد همچون خانه سازی، رفت و آمد از تهران به شمال و برعکس، بازی، عبادت و… قرار است نشان داده شود، ریتم شتاب فزاینده می گیرد. این مساله سبب می شود از یک منظر درک و دریافت ما به اندازه ای بسیار زیاد از شخصیت بیمار افزایش یابد، او را بیشتر دوست بداریم، رنجش را بفهمیم و با او یکی شویم و از منظری دیگر، روایت نیز با ترتیبی خطی بدون صرف وقت پیش رود.

چگونگی تحقق بازنمایی در سینمای مستند داستانی، بنا بر توقعی که از این مدیوم در بحث «واقع گرایی» وجود دارد و بنا بر مقتضیات این گونه، به مراتب از سینمای صرفا داستانی پیچیده تر است. در این راستا همواره چالشی در درک دو موضوع متفاوت واقع گرایی و واقع نمایی در سینمای مستند وجود دارد که خود سبب بحث هایی طولانی در قبال ارزش گذاری اثر نمونه می گردد. واقع گرایی در سینمای مستند، اغلب معطوف بر خود شخصیت و رویدادی است که پیرامون او به وقوع می پیوندد. به عبارتی در این نوع سینما، شخصیت اصلی نه یک بازیگر بلکه فردی است در قالب نقش و زیست خودش، تا رویداد را سامان دهد. در این حالت آنچه به عنوان هنر یا بحثی زیباشناسانه طرح می گردد و معطوف بر سوژه نیست و تماما متوجه خود مستندساز است، بازنمایی است. بدین صورت که مستندساز در این مرحله است که با ذهن و خلاقیت خود، آنچه متعلق به جهان واقعی است را در قالب یک اثر فیلمیک انسجام می بخشد و دخل و تصرف محدود او به هیچ عنوان تخطی از اصل واقع گرایانه ی سینمای مستند نیست. در مستند «خانه ای برای تو» جا به جایی هایی در روند روایی شکل می گیرد که به نظر هیچ خللی در رویداد اصلی ایجاد نمی کند، در حالی که اکثر مخاطبان یا منتقدان این جابه جایی زمانی یا استفاده از پلان هایی متعلق به زمانی خاص را ایرادی حتمی برای ضعف واقع نمایی تلقی می کنند. در «خانه ای برای تو» هر آنچه متعلق به خود شخصیت اصلی است به گونه ای به جا، بدون دخل تصرف در محصول نهایی، ارائه شده است و آنچه متعلق به خلاقیت اجرایی مستندساز است نیز در قالب تکنیک و نوع بیان رویداد بیان می شود. به طور مثال پلان کوتاهی در آغاز فیلم که شخصیت اصلی و همسرش را در خانه ی پدری نشان می دهد، بدون هیچ توضیحی اضافه، اهمیت ساخت خانه ای مستقل برای آنها را برجسته می کند. این مکان دقیق قرار دادن این پلان در فیلم، همان ظرافت تکنیک در فیلمنامه نویسی یا تدوین است.

نکته دوم واقع نمایی یا «حقیقت مانندی» است. موردی که اکثرا محل اختلاف صاحبنظران و مخاطبان سینمای مستند داستانی است. «حقیقت مانندی» بر خلاف واقع گرایی، بر اصل باورپذیر ارائه نمودن و پذیرفتنی شدنِ همه ی عناصر یک فیلم تاکید دارد. زمان، مکان، اجتماع، داستان، شخصیت ها و حتی ایده، مواردی است که دردست مستندساز قرار دارد و نه خود سوژه و این مستندساز است که با منطقی ترین حالت، بازنمایی را تحقق می بخشد. به همین دلیل از آنجایی که ما با کلمه ای تحت عنوان «فیلم» سر و کار داریم این جنبه از کار به نظر هیچ ایرادی در قابل اندکی دخل و تصرف در بنیان سوژه ایجاد نمی کند.

«خانه ای برای تو» دو لایه دارد که نمی توان میزان هولناکی و دردناکی یکی را بر دیگری ارجحیت داد. لایه ی ظاهری بر خوف سرطان، درد بیماری، بی پولی، بی مایگی متولیان در سطح کلان اشاره دارد و لایه ی زیرین، یک تقابل جانکاه حول محور مرگ و زندگی، ایمان و بی ایمانی، و البته شوق یگانه ی «زیستن» است. سکانس درخشان امامزاده، آنجایی که خواهر به برادر بیمارش، نماز خواندنش را یادآور می شود، پاسخی بدون تعارف از سوی او دارد. پاسخی که احتمالا به دلیل وانهادن امر معنوی در مواجهه با مرگ رخ داده است و رودرویی با مرگ، ایمان را تا محدوده ی تردید می کشاند. صحنه ای دردناک که با گریه ی بی امان خواهر و برادر همراه و سریعا به پلانی زیبا از سرخوشی او، سوار بر موتور و خواندن ترانه ای در جاده ای جنگلی قطع می شود.

یا در صحنه های پایانی برای رونمایی از مرگ به هیچ عنوان واقع گرایی و حقیقت مانندی، با صدای ممتد دستگاه مونیتورینگ قلبی که بیانگر پایان حیات یک بیمار است، به چالش کشیده نمی شود. صدایی که تنها بر روی چهره ی اقوام او در سالن انتظار، بر روی محله اش در شمال، جنگل و خانه اش جای خالی اش را بیشتر نمایان می کند. اینکه مرگ، چیزی دیدنی نیست!

به نقد این مستند چه امتیازی می دهید؟


راهنمای امتیازدهی

نقد و نظر خود را برای ما ارسال کنید

بدون دیدگاه