گزارش مو به موی یک سوژه

روایتی ساده و گزارشی از چرایی و چگونگی توانمندی اقتصادی اهالی یک روستا در حوالی شهرستان قائمشهر با مدیریت یکی از اهالی آنجا که منجر به رفع بیکاری و حتی مهاجرت معکوس جوانان شد. فعالیت اقتصادی در زمینه ی گل و گیاه و باغداری گلخانه ای با آموزش مناسب از سوی یک مجموعه ی مردم نهاد، سبب شد تا تقریبا تمامی اهالی این روستا مشغول به کسب و کار و حتی صادرات شوند، بدون اینکه ارگان هایی دولتی دخل و تصرفی در امور آنها داشته باشند.

پرورش گل، کاشت لیموترش به صورت گلخانه‌ای آنچنان رونق اقتصادی و کارآفرینی ایجاد نموده تا علاوه بر اشتغال همه ی اهالی، نیروی کار، حتی از روستاهای اطراف، درگیر این پروژه ی مردمی شوند.

مستند در حالت کنونی هیچ چالش یا سویه ای انتقادی را بر نمی تابد. همه چیز مصلحتی و البته گزارشی است. مثل یک گزارش خبری در یک آیتم خبری، منتهی با مدت زمانی بیشتر.

مستند «مهندس ولی» دارای سوژه ای مربوط به کارآفرینی و توضیح درباره ی مدیریت مردمی یک فرد خلاق است که تنها نتیجه ی نهایی این مدیریت را نمایش می دهد و حضور دوربین در محیط، تنها مختص به انتهای آن و توضیح و تفسیر نتیجه ی کارآفرینی است. به همین دلیل اصالت مستند در فاز گزارش و خبر باقی می ماند. ساختار اثر به شدت ساده و با روندی معمول شکل می گیرد. معرفی لیدر که خودِ مهندس ولی است و اینکه در گذشته از کودکی تا جوانی چه فعالیت های مردمی در روستا داشت و چگونه این ایده ی کارآفرینی به ذهنش رسید؟ چگونه این کار اقتصادی و مردمی اجرایی شد و درآمدزایی آن چگونه است؟ پیشرفت و توسعه ی این پروژه، خارج از مرزهای روستا چگونه محقق می شود؟ و مواردی از این دست کلیت اطلاعاتی است که مستند ارائه می کند. با این حال تمامی این اطلاعات در محدوده ی گزارش باقی می ماند. دوربین به سراغ سوژه می رود و ماجرا از زبان اهالی و لیدر شرح داده می شود و توصیف خبری سوژه دارای اهمیت است.

چالش اصلی مستند، نکته ای است که در اثر پیداست اما اشاره ای مستقیم بدان نمی شود. اینکه موسسه ای مردم نهاد، بدون هیچ کمک دولتی موفق می شود پایگاهی اقتصادی را ایجاد و از وجود آن، بیکاری که معضلی فراگیر در کل ایران است را در منطقه ای کوچک رفع نماید، بی شک کنایه ای است بر خود دولت که وظیفه ی اصلی اش نه تامین رفاه مردم به صورت مستقیم، بلکه هموارسازی راه هایی است که به واسطه ی آن خود جامعه به بالندگی برسد. در مستند «مهندس ولی» وظیفه ای که قرار است متولیان کشوری و دولتی بر عهده بگیرند، توسط خود مردم صورت می گیرد و معضل بیکاری و فقر نیز رفع می گردد.

به همین دلیل مستند، دارای سوژه ای است که بدون هیچ اشاره ای، نقدی تاثیرگذار بر حکومت در زمینه ی کارآفرینی دارد، اما خود مستندساز دخل و تصرفی در آن ندارد و سوژه هر چه در خود داشته به همان صورت به مخاطب ارائه و به همین دلیل فاز گزارشی مستند حفظ شده است. موضوع این است که چنین سوژه ای گرچه با شکل گزارشی تولید شده اما قابلیت زیادی برای تبدیل شدن بر اثری موثرتر داشته ولی مستندساز شیوه ی گزارشی را بر دیگر شیوه ها ترجیح نمی دهد. یک کنایه یا یک استعاره ی به شدت جذاب در سوژه نهفته است که به هیچ عنوان در روایت مستند از آن بهره ای برده نمی شود. چیزی که مستندسازان خبره از آن به سادگی نمی گذرند و با پرداخت همین قابلیت ها آثاری در سطح جهانی خلق می کنند.

هیچ عنصری خارج از خود سوژه در مستند وجود ندارد که این نگاه کنایه ای بر دولت را پر رنگ کند. یعنی خود مستندساز در جایگاهی منفعل قرار دارد تا همه چیز توسط خود سوژه بیان گردد. با نگاهی گذرا به ابزارهای موجود این نکته کاملا روشن است. به طور مثال عنوان مستند، همان چیزی است که باید باشد. نام شخصیت لیدر و محوری و صاحب فکر پروژه بر اثر می درخشد تا دقیقا اثبات شود که مستند درباره ی نیکی و خصلت های خوب آن شخص است و نه طرح یک چالش. عنوان مستند نیز می توانست با تغییراتی توسط مستندساز، بار کنایی محتوای مستند بر دولت و عدم کارآفرینی اش را نشانه رود، که نمی رود. یا در طول مستند روایات فرعی از جوانان بیکار و در کنار آن کارآفرینی مهندس ولی، تضادی ایجاد می نمود که خود به خود بار انتقادی ایجاد می کرد که البته در این مستند چنین زاویه دیدی اصلا وجود ندارد.

مستند در حالت کنونی هیچ چالش یا سویه ای انتقادی را بر نمی تابد. همه چیز مصلحتی و البته گزارشی است. مثل یک گزارش خبری در یک آیتم خبری، منتهی با مدت زمانی بیشتر.

این فیلم مستند نمایشگر یک روستا با شمایل یک کشور کوچک خودمختار است که برای خود همه چیز دارد. کار، تولید، صادرات، کسب درآمد و… و چنین سوژه ای یا می تواند به شکل روتین و معمولِ اغلب مستندهایی با چنین موضوعی همچون مستند «مهندس ولی» تولید گردد، یا کمی از محافظه کاری دست بردارد و جذابیت روایی و محتوایی را بر یک زاویه گزارشی ترجیح دهد.