کالبدشکافی روانشناختی تختی

«من حق ندارم گریه کنم، چون تختی ام!» جمله ای است که یکی از مصاحبه شوندگان در مستند «شهسوار» به نقل از تختی، اسطوره کشتی ایران بیان می کند و جمله از آن جهت اهمیت دارد که یکی از نقشمایه هایی است که محتوای کلی مستند را می سازد و در ارتباط با درونمایه اثر است.

«مصاحبه» با وجود ذات توضیح دهنده و غیر نمایشی اش، در این مستند به دلیل برش هایی درست و چینشی حساب شده، دارای جذابیت است.

راز مرگ یا خودکشی تختی، پیش از این، بارها در رسانه هایی مختلف از نوشتاری تا تصویری و گفتاری مورد کالبدشکافی قرار گرفته و همانطور که مُهر تاریخی بر این راز نهاده اند هیچکس یا هیچ رسانه ای نیز تا کنون با قطعیت درباره آن اظهار نظر نکرده است. مستند «شهسوار» نیز با آگاهی از این راز، بستر مستند را برای پذیرش یا رد این فرجام در مرگ تختی هموار می کند. به عبارتی همچون جملۀ ابتدایی این نوشتار، مستند پر از توصیف ها و عباراتی است که با لایه برداری از درونی ترین روحیات تختی (تا آنجایی که در دسترس است) سعی در ایجاد استدلال در ذهن مخاطب برای پذیرش یا رد واقعه دارد. از این رو مستند «شهسوار» می تواند علاوه بر در نظر گرفتن سویه هایی جامعه شناختی و همچنین بررسی شرایط سیاسی دوره، پرتره ای روانشناختی نیز قلمداد شود که تا با اتکا بر جزئی ترین رویدادهای خصوصی، از طریق خود سوژه به دستاوردهایی تازه برسد. جملۀ یاد شده که یکی از مصاحبه شوندگان به نقل از تختی به زبان می آورد، بیانگر چندین نکته در بطن خود است. تنهایی قهرمان ملی از اینجا قابل درک است که به دلیل همین جایگاه قهرمانانه، تلقی نادرستی از ماهیت انسان بودن او شکل گرفته تا جایی که حتی گریه ای معمولی می تواند تصور آن جایگاه را در ذهن هوادارانش متزلزل کند. او نباید گریه کند چون در نظر جامعه جایگاهی متفاوت از دیگران دارد . بهتر اینکه گریه همچنان به صورت بغض باقی بماند. در طول مستند می شود این بغض فروخورده را به وضوح در شرح حالی که مصاحبه شوندگان از تختی ارائه می کنند و همچنین در گفتارمتن دید.

مستند روندی خطی با ریتمی قابل تحسین برای شکل گیری بحران دارد. مستندساز با اشراف بر ساختار درام از آغاز تا پایان آرام آرام بر فاجعه دامن می زند و در نهایت به جمع بندی قابل قبولی می رسد. تولیدات مستند، آنهم پرتره ای از شخصیتی مشهور، به دلیل حجم بالای اطلاعات به مراتب سخت تر از روایات داستانی به نظر می رسد. مستندساز برای چینش اطلاعات و رسیدن به روایتی که صحنه به صحنه جذابیت بصری و محتوایی داشته باشد و این روند تا پایان حفظ شود، نیازمند تمهیداتی از منظر تکنیک است. در مستند «شهسوار» این تکنیک بیشتر در تدوین و چگونگی افشای اطلاعات و انتخاب داده هایی است که از آرشیو، مصاحبه، بازسازی و گفتارمتن روی میدهد. به عبارتی از ابتدا تا پایان مستند با ریتمی پیش رونده و شتاب گیرنده، شاهد افول شخصیت محوری از جلال به زوال هستیم. نقطه درخشان مستند بیان این فرود و نزول در شخصیت تختی است که به واسطۀ شکستی دوگانه در آخرین مسابقه و همچنین زندگی زناشویی اتفاق می افتد. هر چه از زمان مستند می گذرد، بیش از پیش مصاحبه ها به جای جنبه هایی تاریخی یا سیاسی و یا روزمره، به درونیات تختی ارجاع دارد. همین تکنیک در طرح اولیه و تدوین سبب می شود مخاطب در اوج مستند، شناختی نزدیک تر از کاراکتر محوری داشته باشد و از طرفی خود را برای پایانی تلخ آماده کند.

مستند «شهسوار» انتخاب برابری در مصاحبه شوندگان دارد. حضور دوستان نزدیک و هم تیمی های او در دوران قهرمانی و همچنین بازماندگان چهره های سیاسی وقت در جلوی دوربین مستندساز باعث می شود تا خوانش ناهمگونی از وقایع به دست بیاید و از این طریق ماجرا در ابعاد و سویه های متفاوتی بررسی گردد. جالب اینکه «مصاحبه» با وجود ذات توضیح دهنده و غیر نمایشی اش، در این مستند به دلیل برش هایی درست و چینشی حساب شده، دارای جذابیت است. از طرفی اطلاعاتی که افراد در مصاحبه بیان می کنند در برخی موارد حاوی نکاتی است که پیش تر در رسانه های دیگر بدان اشاره ای نشده است. با اینکه گفتگوهای روتین جلوی دوربین ذاتا می تواند کسالت را بر اثر تحمیل کند، تدوین و انتخاب جملات به گونه ای انجام گرفته که حتی بخش های پی در پی مصاحبه نیز حاوی  جذابیت کلامی است که خود ایجاد کشش می کند.

به نظر، مستند «شهسوار» در کالبدشکافی آن واقعه مجهول تاریخی، یعنی خودکشی یا قتل یا مرگ طبیعی تختی حتی از نمونه های پیشین نیز تا حدودی سبقت گرفته و نمونه ها و استدلال هایی تازه را بیان داشته است و این مهم به نظر به دلیل دسترسی به منابعی جدید و همچنین گفتگوهایی جذاب با یاران قدیمی تختی محقق شده است.