تاریخ نگاری طنز سیاسی

مستند پرتره «روزگار گل آقایی» به بررسی زندگی کیومرث صابری مشهور به گُل‌آقا به واسطه آرشیو و مصاحبه با تعدادی از اصحاب رسانه، طنزپردازان و سیاسیونی می پردازد که شناختی قابل توجه از سوژه دارند. مستند، کلیشه رایج پرتره هایی با این سیاق را در روایت سازی و تدوین رعایت می کند و البته با همین روش به داده هایی تازه از زندگی «گل آقا» می رسد.

مستند به خوبی روندی که مجله گل آقا طی نمود تا طنز سیاسی به عنوان یک ابزار برای انتقاد از ساختار سیاسی اعلام وجود کند را شرح می دهد.

یکی از مواردی که می توان در مستند بدان اشاره نمود، خلائی است که با فقدان آرشیو تصویزی از خود سوژه حس می شود و سعی مستندساز بر این است تا این خلاء، با تمهیداتی متفاوت، از دید پنهان گردد. زمان زیادی از مستند به مصاحبه با چهره هایی آشنا اختصاص دارد و از سویی نمایش تصاویری از مجلات گل آقا که یادآور تاریخ است بخش هایی دیگر از پرتره را تشکیل می دهد. محدودیت در اطلاعات تصویری از خود شخصیت محوری، مستند را به ناچار بیشتر از حد معمول در فاز مصاحبه نگاه می دارد.

ساخت روندی تاریخی در مستند «روزگار گل آقایی» با برش هایی شکل می گیرد که حاصل مصاحبه هایی یگانه است. این روش در تولید، نیازمند حضور چهره هایی ساکن روبروی دوربین و شرح خاطره است تا به ساده ترین شکل ممکن تصویربرداری به سرانجام برسد. در نهایت آنچه محصول نهایی را شکل می دهد، همان تدوین با رویه ای کاملا تکراری است که با انتخاب برش هایی از گفتگوها و جانمایی آن در بخش های مختلف اثر، نظم روایی ایجاد می شود. اینگونه که یک مصاحبه کامل از یک مهمان یا کارشناس به قطعاتی کوچک تقطیع می شود و هر قطعه در کنار برش های دیگر از گفتۀ کارشناسان دیگر، مستند را به صورت بخش هایی نامرئی با موضوعیتی واحد مبدل می کند. بنابراین مستند «روزگار گل آقایی» از نظر تصویربرداری امکانی برای بحث ندارد و از نظر تدوین نیز کاملا بر اساس یک اشل تکراری پیش می رود. با این حال آنچه باقی می ماند نیت تولید اثر و مقوله پژوهش است که بی چون و چرا از نظر محتوایی ارزشمند خواهد بود.

یافته های مستندساز از سوژه از منظر آرشیو و جنس شخصیت هایی که برای مصاحبه انتخاب نموده قابل اعتناست. ترکیب مدعوین با وجود چهره ای چون تاج زاده نیز رنگ دیگری بر اطلاعات ارائه شده می دهد. از آنجایی که شخصیت نمادین گل آقا و قلم کیومرث صابری فومنی یک سنت جدید در طنزنویسی پس از انقلاب در ایران به وجود آورد و از طرفی مقوله طنز تا سالها به عنوان امری توهین آمیز در سیاسیون سالهای ابتدایی پس از انقلاب تلقی می شد، وجود یک شخصیت سیاسی توانست تا حدودی بر این امر تاکید کند که تاچه میزان این جنس نوشتار بر بدنه حکومت تاثیر گذاشته است.

مستند به خوبی روندی که مجله گل آقا طی نمود تا طنز سیاسی به عنوان یک ابزار برای انتقاد از ساختار سیاسی اعلام وجود کند را شرح می دهد. این مورد به این دلیل قابل بحث است که مستندساز از آغاز تا پایان مستند، خطی که باید با اتکا بر آن تولد و حیات و پذیرش طنز در جامعه و حکومت ایران از دهه شصت به بعد را شرح دهد، ترسیم نموده است. به عبارتی مستندساز موفق می شود تاریخ شناسی طنز در سالهایی که ممنوعیت بیان عقیده و عدم شناخت از ماهیت فکاهی به شدت ملموس بود را در اثرش با یک ترتیب زمانی توصیف کند. همین سبب می شود مخاطب نیز چالش هایی به شدت مشقت بار برای جا انداختن طنز توسط کیومرث صابری را درک نموده و اهمیت ماجرا را بیش از پیش حس کند.