پرس و جو از آدمهایی بی اطلاع

مستند، حادثه ای تکان دهنده متعلق به جنگ هشت ساله را با آرامشی غیر قابل انتظار روایت می کند و اگر همان آرشیو قابل اعتنای بهره برداری شده در خلال فیلم وجود نداشت، به نظر جز جذابیت معمول گفتگوهای مستقیم با شاهدان، چیز دیگری در مستند وجود نداشت.

با وجودی که رویداد طرح شده در مستند، مفقود شدن 52 نفر از ساکنان روستای مرزی ابوحمیظه برای همیشه، در روزهای آغازینِ جنگ است و این رویداد به خودی خود تراژیک و به شدت هولناک است، اما بافت و فضای مستند بهره ای از این حال غمبار ندارد. منظور افزودن غمی مضاعف به مستند با موسیقی یا تزئیناتی از این دست نیست، بلکه بحث بر سر شکل اجرای مستند است که به جای مصاحبه هایی رودررو، چه روش یا تمهید دیگری می توانست وجود داشته باشد تا فازی مرتبط با رویداد اصلی در اثر شکل بگیرد. بی شک ایستادن آدم های شاهدِ ماجرا جلوی دوربین و خاطره گویی از گذشته ای هولناک و شرح مستقیم حال و روز سالهای پس حادثه توسط آنها، چیزی نیست که بشود آن را خلاقه نامید. ساده ترین روش برای کنکاش در ماجرا، گفتگو با اهالی روستا و حرف کشیدن از آنهاست. به طور مثال باید پرسید اگر یک خبرنگار برای تهیه آیتمی خبری مختص به اخبار شبانگاهی به چنین مکانی رجوع کند آیا جز مصاحبه با همین اهالی روش دیگری را برای کنکاش ماجرا به کار می برد؟ نمونه هایی از این دست در آیتم های خبری به شدت زیاد است. شاید مستندهای گزارشی نیز همین رویه را پیش می گیرند که روشی معمول و کارآمد است، اما منظور اینجا دستیابی مستندساز به یک فرم و شیوه بیان است تا با اتکا بر آن به شکلی تازه و غیر تکراری بتواند موضوع را تشریح کند.

مستند «خاک» آرشیو ارزشمندی دارد. تصاویری در این فیلم دیده می شود که تاکنون در مستندهای مربوط به جنگ هشت ساله دیده نشده بود.

از طرفی ماجرای ربودن یا سربه نیست کردن 52 نفر از اهالی روستای ابوحمیظه در آغاز جنگ و بی خبری از آنها تا اکنون، موضوعی نیست که فقط با پرس و جو از اهالی ناآگاه حل و فصل شود. اگر مردم این روستا خبری از سرنوشت گمشده های خود داشتند که دیگر نیازی به تولید چنین مستندی نبود. باخبریِ اهالی از سرنوشت گمشده ها بدین معنی است که راز، کشف شده و موضوع، جذابیت خود را از کف داده است. با این همه، مستندساز پافشاری می کند روایت را با پرس و جو از خود اهالی و بازماندگان جنگ پیش ببرد. به همین دلیل است که می توان «خاک» را مستندی گزارشی با ساده ترین حالت ممکن برای اجرا توصیف کرد. چرا که گفتگو با اهالی ابوحمیظه بدین معنی است که او می خواهد حس و حال و آنچه بر مردم این منطقه گذشته است را برای مخاطب شرح دهد و کاری به کار سرنوشت گمشده ها و فتح بابی جدید برای موضوع ندارد. به عبارتی مستندساز فقط می خواهد همچون یک خبرنگار به مخاطبش بگوید چنین واقعه ای در روستایی مرزی در آغاز جنگ رخ داده است و هنوز مفقودین پیدا نشده اند. این در حالی است که با کنکاشی بیشتر می شد این موضوع از مناظری کلیدی تر مورد بررسی قرار گیرد.

عنوان یک اثر هنری، چه در ادبیات و چه در فیلم می تواند هم تکمیل کننده معنای اثر باشد و هم اینکه ذهن مخاطب را معطوف به ایده اصلی نماید. با وجود کارکردهای متعدد عنوان، انتخابی صحیح می تواند تا حد زیادی معنای اثر را بسازد و مخاطب را به درونمایه نزدیک نماید. عنوان «خاک» آنچنان کلی است که معنای صادر شده از آن ما را به ایده ای یا انگاره ای در اثر ارجاع نمی دهد. «خاک» می تواند در حالت کنونی یادآور خاکی باشد که این روستاییان در آغاز جنگ از آن محافظت کردند. به عبارتی این عنوان می خواهد به ما بگوید اولین مبارزان مردمی برای حفظ وطن یا همان خاک اهالی این روستا هستند. چنین عنوانی گرچه به اطلاعاتی که در مستند ارائه می شود مرتبط است، اما چنین چیزی در کلیت مستند تاکید گذاری نمی شود. به زبان دیگر مستند اساسا درباره رنج و شرح خاطرات اهالی منطقه است و مصیبتی است که این مردم بیش از چهل سال تحمل نموده اند. این بدان معنی است که حتی عنوان مستند نیز به شکل دقیق تکمیل کنندۀ محتوای غالب اثر نیست. آن چیزی که در مستند برجسته است، فارغ از معنایی است که عنوان اثر در ذهن می سازد. به عبارتی عنوان مستند اشاره ای بر خاک و حفظ آن دارد و درونمایه برجستۀ اثر، رنج مردمی است که عزیزانشان مفقود شده اند.

مستند «خاک» آرشیو ارزشمندی دارد. تصاویری در این فیلم دیده می شود که تاکنون در مستندهای مربوط به جنگ هشت ساله دیده نشده بود. از طرفی پا به پای گفتگوها و اطلاعاتی که اهالی منطقه ارائه می دهند، تصاویر آرشیوی به خوبی به عنوان مدرک و سند در مستند درج می شود.