کلوزاپِ انتظار

پلان طولانی کلوزاپ یک زن سالخورده با تمام جذابیت بصری اش، آن هم در شروع مستند، بیننده را مستقیم وارد موضوع اصلی می کند و بلافاصله نماهایی اینسرت از اشیاء پیرامون او همچون دمپایی، استکان یا نمایی نزدیک از دست هایش و جوجه مرغ هایی که بی رمقند، بدون توضیحی اضافه، می گوید قرار است آن چهره کلوزاپ، همچون این نماهای اینسرت، با فاصله ای بسیار نزدیک تر به بیننده نمایش داده شود. بیان بصری در همین ورودی مستند، کامل و حاوی اطلاعات و نکاتی زیباشناختی است. مکثی طولانی بر چهره زن سالخورده بیانگر ایجاد یک حس نزدیکی و شناخت تمام چین و چروکها و درک زوایایی از صورت اوست که در قابی گذرا قابل مشاهده نبود، اما قطع به جوجه ها، در تکنیک مونتاژ کلاسیک، یک جور تصادم معناست. به عبارتی آنچه از کلوزاپ زن عاید بیننده می شود در نماهای بعدی کامل تر شده یا معنای جدید می سازد. با وجود چینش تصاویر در مستند، می توان محتوایی با معانی اندوه و انتظار را از آن دریافت نمود.

«پاییزان» یک درونمایه اصلی دارد که در دو واژه می توان آن را درک نمود و هر دو واژه را در کلام خود زن سالخورده می توان یافت. یکی «تنهایی» و دیگری «انتظار». مادر سالخورده ای که به شکل رقت باری مورد بی مهری فرزندان پسرش قرار گرفته و آنها سالهایی طولانی و حتی قریب 20 سال سراغی از مادر نگرفته اند. این در حالی است که آنها یا لااقل یک نفر از آنها، جایی حوالی خانه پیرزن سکونت دارند. به گونه ای که این مادر با رفتن به بلندی های محل سکونتش، می تواند محل زندگی پسرش را دید بزند. یک چشم چرانی معصومانه!

 نکته مورد توجه، عدم پرداختن مستندساز بر دلایل این جفای فرزندان است. گاهی نگفتن و عیان نکردن موضوعی یا عدم کالبدشکافی دلایل یک رویداد می تواند بار معنایی یا دلایل منحصر به فرد خود را داشته باشد. اینجا مساله، به هیچ عنوان چرایی بی مهری فرزندان نیست، بلکه خود انتظار و تنهایی مادر است که اهمیت دارد. بی شک با پیگیری مستندساز و یا گفتگو با آن طرفِ ماجرا، یعنی فرزندان، شاید دلایل بی مهری فاش می شد، ولی یقینا اهمیت خود انتظار مادر و تنهایی اش رنگ می باخت. اساسا در شمایل کنونیِ «پاییزان»، هیچ اهمیتی ندارد پسران چرا و چگونه و بنا بر کدام دلیل، ترک مادر کرده اند، چون مستند بدون حواشی بر خود مادر زوم کرده است و به هیچ عنوان در شاکله روایت، هیچ جایی برای موضوع قضاوت یا عدم پیش داوری نیست. شاید اگر مستند درباره یک کینه یا دعوا یا اختلاف مادر و فرزندی بود، باید انتظار داشت که دو سوی ماجرا جلوی دوربین مستندساز حاضر باشند، اما در ساحت کنونی، هیچ نیازی بر کلام یا ادعای آنان نیست.

مستندساز برای پوشش خلاء فقدان پسران و فقدان دلایل جفای آنان، ابزاری خلق می کند که به شدت کارآمد است. اینکه زن همسایه کودکش را نزد زن سالخورده می گذارد تا مراقبش باشد و خود برای کاری می رود، یکی از این ابزارهاست. می شود حس مادرانگی یا مسئولیت را با همین سکانس مختصر در نهاد زن سالخورده یافت. این مورد کافی است تا درک کنیم زن سالخورده از نظر مادرانگی و وظایف، احتمالا هیچ کوتاهی نسبت به فرزندان خود نداشته و ما را برای درک بهتر شرایطش همراهی می کند.

مستند بدون حضور پسران، سنگدلی را تا حد اعلایی به خوبی نمایش می دهد. اجرای این سوژه به نظر با حذف حواشی، کار دشواری به نظر می رسد. چرا که مستندساز جز زن سالخورده عامل دیگری را برای پرداخت روایت به کار نمی گیرد. آنچه هست و باید باشد خود زن است و تولید کننده با اتکا بر همین داشته اندک موفق می شود اتمسفری که بدان نظر داشته را خلق کند.

جزئیاتی که در خلق این اتمسفر با درونمایه تنهایی و انتظار، توسط مستندساز لحاظ می شود بسیار است. دوربین، منفعل نیست و در شکل دادن بر این فضا نقشی کلیدی دارد. مکث ها به جا و حاوی دلایلی معناشناختی است. حرکت نرم دوربین نیز حساب شده است. حتی زوم بر خانه پسر از بالای تپه نیز به شدت تاثیرگذار است. شاید اگر مستندساز نمی دانست چه از فضا و حالت اثرش می خواهد، بساط دوربین را جمع می کرد و به اطراف خانه پسر می رفت و به جای آن نمای دور از بلندی، چند پلان با فاصله ای نزدیک نشانمان می داد. نکته اینجاست که مخاطب در مستند «پاییزان» همراه زن سالخورده است و نه کسی دیگر. بنابراین از همان بالای تپه دوربین روی خانه پسر زوم می کند تا هم تنهایی پیرزن برجسته شود و هم انتظار کشیدن او به مخاطب منتقل گردد.

جوجه های ابتدای مستند نیز در بحثِ جزئیاتی حساب شده، می گنجد. در اواخر فیلم، خبر احتمالی آمدن پسران، سبب می شود تا زن طبق وعده ابتدایی، مرغی برایشان قربانی کند. آن جوجه ها حالا آنقدری بزرگ شده اند که بشود غذایی با آنان پخت. گذر زمان با وجود جوجه ها اینطور بدون نشانه ای دیگر برای بیننده طراحی می شود.

مستند «پاییزان» اثری درباره قصاوت است. مادری که دست های سوخته اش نشانه ای ملموس برای ایثار اوست، حالا به صورت غیر قابل باوری توسط فرزندانش به محاق فرستاده و فراموش شده است.