پیچیدگی های مهندسی سنتی ایران

مستند به شکلی بسیار ظریف، پیچیدگی ساخت طاق ضربی، توسط یک فرد که راوی مستند نیز هست را شرح می دهد. سقف هایی که به روش طاق ضربی در معماری سنتی ایرانی رواج داشتند و دارند، به نظر یکی از قدیمی‌ترین نوع سقف‌ در این معماری به حساب می آیند.

 ظاهر بسیار ساده طاق ضربی، شاید این تصور را ایجاد کند که می توان به آسانی از پس اجرای آن بر آمد، اما مستند «ضربیِ اول» تماما برای باطل کردن این تصور تولید شده است. نکته بسیار حائز اهمیت نیز این است که روایت و ساختمان مستند به شکلی نیست که نکته یاد شده فوق در آن به صورت مستقیم بیان گردد. به عبارتی مستند قصدی ندارد از اولین تا آخرین پلان، اجرای بسیار پیچیده‌ی طاق ضربی با وجود ظاهر ساده اش را شعارگونه مدام به رخ بکشد و این کشف را بدون درک و لمس کامل مخاطب افشا سازد. بنابراین می توان مستند «ضربیِ اول» را اثری دانست که روایتی مشخص از تلاش یک جوان به نام «احسان» برای ساخت یک طاق ضربی در روستای اِصفهک که سالها قبل به دلیل زلزله ویران شد، دارد؛ اما در دل این روایت، بدون هیچ اغراق یا بیانی مستقیم، خود مخاطب با تماشای تلاش پر فراز و نشیب شخصیت محوری، درک می کند که ماجرای ساخت، چیز ساده ای که تصور می کرده نیست؛ بلکه اینجا بحث بر سر یک مهندسی سنتی است که استادکار بومی و سنتی اش می تواند به استاد درس خوانده دانشگاه نکاتی را آموزش دهد.

یکی از لحظات درخشان مستند که همچنان بدون اغراق و در آرامشی مثال زدنی روی می دهد، ابتدا سکانس تدریس و آموزش طاق ضربی توسط یک مدرس دانشگاه است و در ادامه‌ی این اطلاعات علمی، همین استاد در محل ساخت یک طاق ضربی آزمایشی و آموزشی، از استادکاری سنتی و بومی دعوت به عمل می آورد و این استادکار که تحصیلی ندارد و به اصطلاح یک اوسای سنتی است، بدون هیچ ابزاری و فقط با اتکا بر قدرت بینایی و به صورت چشمی، ایراداتی از آن سازه آموزشی می گیرد. نکته ای که حیرت استاد دانشگاه را بر می انگیزد و اینکه چگونه یک اوستای سنتی توانسته بدون ابزار این ایراد را کشف کند؟

مستند می توانست این نکات ظریف در ساخت طاق ضربی و پیچیدگی بسیار زیادش در مقابل سادگی مثال زدنی اش را به طور مثال به شکلی ساده انگارانه در گفتارمتن یا روایتِ خود شخصیت اصلی یعنی «احسان» بگنجاند؛ اما در هیچ جای مستند نشانی از چنین رویکردی نیست. مخاطب صرفا شاهد تلاش احسان برای ساخت ضربی اول اوست و در خلال این ممارست و آزمون و خطا، خود به خود به سرّ موجود در سازه ای ایرانی پی می برد. به عبارتی مستند «ضربیِ اول» در ظاهر اثری است که بدون تشریح کلامی، در خلال جریان عادی زندگیِ شخصیت محوری اش که مشغول ساختن سازه ای است، حقایقی را از نهان خود عیان می کند. اینگونه که مستندی 70 دقیقه ای بدون گفتارمتنی آزاردهنده شکل می گیرد و چنین شکلی از تولید به نظر بسیار قابل احترام است.

مستند «ضربیِ اول» لحظات درخشان متعددی دارد. رودررویی استادکار سنتی با مدرس دانشگاه یا کسی که به صورت علمی قصد ساخت سازه را دارد، با زمینه‌چینی بسیار کارآمدی در مستند درج می شود. اینگونه که ابتدا در سکانسهایی مختلف و جداگانه مخاطب با استادکار سنتی آشنا شده و همزمان در مکانی دیگر و سکانسی دیگر، مدرسِ علمیِ معماری را نیز معرفی می کند. سپس وقتی نیاز است این دو در یک زمان و مکان مشخص با یکدیگر رودررو شوند، این اتفاق درست در لحظه ای طلایی رخ می دهد. جایی که مخاطب منتظر است ببیند، بین شکل سنتی و علمی، کدام یک بر آن یکی ارجح تر است یا این دو چگونه با یکدیگر تعامل دارند؟ به عبارتی زمینه چینی مستندساز این امکان را برای بیننده فراهم می آورد تا قبل از دیدار دو استادکار سنتی و علمی، سوالاتی در ذهنش ایجاد شود و وقتی این دو با یکدیگر مواجعه می شوند، پاسخ آن سوالات نیز به روشنی در اختیار مخاطب قرار گیرد. به طور مثال سکانسهای ابتدایی مستند به تمامی اختصاص دارد به خود «احسان» و تلاش دلی او برای ساخت یک طاق ضربی. او پس از کشف ناتوانی اش در اجرا و فهم مشکلات ساخت سازه، از دو استادکار سنتی کمک می گیرد و یکی از این استادکاران، مدام نابلدی و عدم موفقیت احسان را تکرار می کند. در ادامه، سکانس هایی را شاهدیم که به تدریس علمی طاق توسط یک مدرس می پردازد و احسان از او نیز کمک می گیرد. با چنین چیدمانی در روایت، تنها چیزی که منطق روایت گری طلب می کند، رودرویی دو استاد سنتی و مدرن با یکدیگر است؛ چرا که ذهن مشتاق است بداند کدام یک از این دو که در طول مستند راهکارهایی ارائه نموده اند، روشی با ویژگی هایی متمایز دارند؟

بنابراین می توان روایت مستند «ضربیِ اول» را روایتی هوشمندانه دانست که در خلال یک هدف از سوی احسان، یعنی شخصیت محوری اش، به سوالات زیادی درباره یک روش طاق‌سازی معماری سنتی ایران پاسخ می دهد.