دلیلی برای زنده شدن داغ فرزند

هر کس سوگوار عزیز از دست رفته خودش است. این جمله را می توان موضوع اصلی مستند «سوگواری به بهانه پسر رحیم» تلقی کرد. وقتی کسی داغدار خویشی نزدیک به خود است، در تمام عزاداری های غیر مرتبط، اشک هایش برای همان عزیز خودش است و لاغیر. دو خانواده آقای رجبی و آقا رحیم که درگذشت فرزندانشان شباهت زیادی به هم دارد، سوژه مستند هستند و البته از بین این دو، فقط خانواده رجبی جلوی دوربین حضور دارد و آن یکی احتمالا تمایلی برای حضور در مستند نداشته و تنها گفته های دیگران درباره آنها و فرزند درگذشته شان، در مستند وجود دارد.

هر دو خانواده در سال ۱۳۸۲، یگانه پسرشان را در فاصله مدتی کوتاه از دست می‌دهند و تاکنون، یعنی حدود بیست سال بعد، همچنان عزادار آن واقعه هستند. با این حال شکل یادآوری و روایت و همچنین عزای فرزند از جانب آنها متفاوت است. اینگونه که اهل خانه‌ی آقای رجبی به صورت مستقیم به نقل مرگ فرزند خود نمی پردازند. آنها ماجرای درگذشت فرزند همسایه یعنی آقا رحیم را نقل می کنند و بدین بهانه به صورت پنهانی از داغ فرزند خود رنج می کشند. به عبارتی آنها با روایت چگونگی مرگ فرزند همسایه و تعریف خاطرات متعلق به آن ماجرا، سعی دارند داغ خود را پنهان کنند و خاطره مرگ فرزند خود را به شکلی عیان، زنده نکنند. با این حال داغ فرزند خودشان در لایه ای زیرین کاملا قابل لمس است.

کل ماجرا همین است. نمی توان با قطعیت گفت، این نوع برخورد با داغ فرزند، یک رسم ویژه است یا یک جور انگیزه روانی که اختصاصا به خانواده رجبی تعلق دارد. چرا که مستندساز خیلی به دلایل ورود نمی کند و صرفا همین مساله را چندین بار بیان می دارد که خانواده رجبی با روایت مرگ پسر خانواده آقا رحیم، سعی دارد به صورت ضمنی یاد فرزند مرده‌ی خودش را نیز زنده کند. سوال اینجاست اگر این موضوع در مستند «سوگواری به بهانه پسر رحیم» تا این اندازه برای مستندساز اهمیت یا ارزش تولید داشته، چه رویکردهای روانی را می توانسته در اثر لحاظ کند تا لااقل مستند از این حالت گنگ خارج گردد؟ مخاطب جز اینکه از این جا به جایی در عزاداری یا یادآوری داغ آگاه شود، چیز دیگری از منظر روانی درک نخواهد کرد. مستند صرفا همین نکته است که خانواده ای داغ فرزندشان را با داغ فرزند خانواده دیگری پوشش می دهند، اما فکر و ذکرشان در خفا فرزند مرده خودشان است. مساله این است که این تلقی یا این پدیده، صرفا روی کاغذ جالب توجه است و مستندساز موفق نمی شود آنچه را به عنوان ایده در قبال ماجرایی واقعی در سر داشته، به خوبی پیاده کند. شاید اگر خانواده رحیم در مستند حضوری عینی داشت و آنها هم به جای شرح چگونگی مرگ فرزندشان، مرگ پسر آقای رجبی را روایت می کردند، می شد به ایجاد یک تقابل در فازی روانی در مستند رسید تا روایت اصلی اثر سر و شکلی قابل پذیرش بگیرد. فقدان خانواده رحیم در مستند، تا حد زیادی ایده اصلی مستندساز را عقیم می کند.

تنها نکته مثبت مستند برای پرداخت و اجرای ایده، نمایشِ گاه و بیگاهِ زن همسایه است که در بالکن خانه روستایی اش چشم انتظار است. به دوردست نگاه می کند و در حال سپری کردن روزگار در شکلی تکراری است. این قاب های کوتاه تلنگری است که با ظرافت و بدون کلام یا توضیحی اضافه، به صورت مداوم، داغ فرزند را به مخاطب یادآوری می کند.

تاکید مستندساز بر ایده عقیمش در برخی لحظات کار دستش می دهد و مستند را به شکلی فرمایشی پیش می برد. به طور مثال به وضوح می توان دریافت که مستندساز برای گسترش ایده اش، یعنی جا به جایی دلیل عزا و صحبت مداوم از پسر مرده همسایه به جای فرزند خود، افراد خانواده رجبی را مجبور به تعریف خاطرات گذشته می کند. آنجایی که خود اقای رجبی و دخترش از گذشته و ماجرای سیل و نحوه به مدرسه رفتن و نداشتن کیف مدرسه برای نوجوانی که نوه اقای رجبی است خاطراتی می گویند، دقیقا می شود فرمایشی بودن این سکانس را صرفا در جهت ایده مستندساز درک نمود. پدر و دخترش برای نوه این خاطرات را می گویند تا ماجرا دوباره به پسر رحیم ربط پیدا کند و دوباره مخاطب بگوید «بله… اینها همچنان به جای حرف زدن از فرزند مرده خودشان از فرزند مرده همسایه می گویند.» اساسا چرا باید پدر و دختر برای نوه این خاطرات را تعریف کنند؟ پسر با چشمانی متعجب و حالتی منفعل فقط گوش می کند تا لحظاتی از مستند که کاملا بی ربط به زندگی عادی خانواده است، در شکل بازی و نمایش شکل بگیرد.

پایان مستند نیز یک مراسم تعزیه است. سکانسی طولانی که همچنان همه گریه می کنند و مجبوریم تصور کنیم آنها نه برای تعزیه بلکه برای داغ شخصی خودشان اشک می ریزند.